Ka ïing Dorbar Thaw-
Aiñ kaba nyngkong eh hadien ka elekshon kaba dang shu dep ka shong naduh 20 tarik haduh 28 tarik u bnai Lber, 2023. Lada pyllait noh ïa ki artylli ki sngi shuti ka mut ba ka ïing Dorbar Thaw-Aiñ ka shong tang 7 sngi ban pyndep ïa ka jingïatai halor ka budget lane ka jingmang tyngka na ka bynta ki jingpynlut na ka bynta ban ïaid beit ïaid ryntih ka kam synshar khadar. Ka jingmang tyngka na ka bynta u snem 2023-24 ka kot sha ka 20,729 klur tyngka. Ha u snem 2017-18 ka jingbhah tyngka ka poi tang 9,528 klur tyngka. U Chief Minister Conrad Sangma u la sngew sarong ba ka jylla ka la lah ban ïoh haduh palat 20 hajar klur na ka bynta ki jingdonkam bapher bapher kynthup ïa ki surok bah (national highway), ka koit ka khiah, ka pule ka puthi, ka um bam um dih, ka bor ding elektrik bad ka rep ka riang nalor kiwei pat ki jingdonkam.
ïa kano kano ka Budget (jingïoh bad jingpynlut) la ka dei ha ki jylla ne ka dorbar bah (Parliament) dei ban da ïatai bin pa bin khnang ban sngewthuh da ki paidbah ba ka sorkar ka thmu ban pynlut katno ha kano ka Department bad la kata ka jingmang pisa ka ïahap ne em bad ki jingdonkam jong kata ka Department ne tnad sorkar. Ngi ïohi ba katkum ki report kiba mih na ka por sha ka por, ka jylla Meghalaya ka la hiar bha ha kiba bun ki bynta la ha ka thoh ka pule, ne ka koit ka khiah bad ka jinghiar ka bor met bor phad (nutrition) khamtam jong ki khunlung khynnah bad jong ki longkmie kiba duna snam (Anemia). Ka NITI Aayog kaba la mih bujli ha ka jaka jong ka Planning Commission (ka rynsan kaba nongpruid dak ïa ka jingmang pisa tyngka ban kyntiew ïa ki jylla baroh) ka la kdew ba ka pule puthi bad ka jinglong ki skul pule ki khynnah ka la hiar bha. Ka jingduk ha ka jylla ruh ka la kot sha ka 32/100. Kane ka mut ba kumba 14 lak ki briew na ki 38 lak ki nongshong shnong ka jylla Meghalaya ki long kiba duk tasam (BPL). Kine ki mat ki phang ki hap baroh ha kata kaba ki ri ka pyrthei baroh kawei, kynthup ïa ka ri India ki khot ka Sustainable Development Goals (SDGs). Kine ki dei kita ki mat ki phang kumno ban wanrah ïa ka roi ka par ryngkat khlem da pynjot ïa ka mariang.
Don 17 tylli kita ki SDGs bad ki long kumne harum: (1) Ban pynduh noh ïa ka jingduk (2)Ban pynduh ïa ka jingthngan (3) Ka koit ka khiah (4) Ka thoh ka pule kaba biang (5) Ka jingailad bad plie lad kumjuh ïa ki shynrang bad kynthei (6) ka um khuid bad ki painkhana kiba biang (7) ka bor ding kaba biang dor bad kaba khuid (8) ki lad kamai ban kyntiew ïa ka jingim jong ki longïing longsem (9) Ki karkhana, ki jingtei bad ki jingpyrkhat thymmai (10) Ban pynduna ïa ka jingnoh shiliang ha kla imlang sahlang ha kaba kiba duk ki la nang bun bad tang khyndiat eh kiba riewspah kiba knieh ïa ka lad jong kiba bun namar ba ki don ha ka bor (11) Ki sor kiba tei da ka jingkit khlieh khnang ba kin ym long kiba ktah ïa ka jingim briew bad khnang ba ki nongshong shnong kin ym jynjar ha kano kano ka bynta (12) ban long kiba kitkhlieh ha kaba pyndonkam ïa kiei kiei baroh bad ruh haba pynmih ïa kino kino ki tiar kiba pynmih ban die shabar jylla (13) Kumno ban ïada ïa ka mariang na ki jingkylla ki aiom (14) ki jingim hapoh um (15) ki jingim ha ryngkew (16) Ka suk ka saiñ bad ka hok lyngba ki rynsan ai jingïada kiba khlaiñ (17) Ki jingiïtrei lang khnang ban poi sha kitei ki thong.
ïa kitei ki 17 tylli ki mat ki phang, ki ri ka pyrthei baroh ki la ïa kubur lang ban pyndep ha u snem 2030.
Ka sorkar Meghalaya ka la mang tyngka haduh 13,145 klur tyngka na ka bynta u snem 2023-24 kaba kot haduh kumba 59% jong ka budget baroh kawei. Kane hi ka kdew ba ka sorkar ka shim khia ia kitei ki SDG namar ka hap ban ai jingkheiñ pat ïa ka NITI Aayog man la u snem.
Kaba ki MLA ka liang pyrshah ki dei ban peitngor bha ka long ha ka rukon pynlut ïa katei ka pisa. Bad namar kata donkam ka jingïatai nia hapoh ka ïing dorbar thaw-aiñ. Hynrei kaba pynduh mynsiem ïa ki MLA ka liang pyrshah ka long ba duna eh ka por ban ïatai halor ki mat ki phang kiba bun bad kiba la rah naduh ka Assembly kaba la wai noh jong ka sorkar MDA. Ban ïakynduh tang 7 sngi ban ïatai kat ïa ka mang tyngka (budget) kam long kaba biang da lei lei ruh. Bad kane ka kdew ba ka sorkar ka thmu ban shu ngiat beit ïa kaba ka thmu khlem da sngap lem ïa ka liang pyrshah. Kum kane kajuh ka buit la pyndonkam wat ha Parliament ruh ha kaba ïa ki Bill baroh lah pass khlem da don ka jingïatai nia. Hato kane kam dei ka jingïuhroit ïa ka synshar paidbah (democracy)?
Na kata ka daw nga sngew ïahap ïa ka jingthmu jong ka VPP ba kan leit rah ïa kane ka mat ka phang sha ki paidbah bad ban pynsgewthuh ïa ki kumno kane ka sorkar MDA.2 ka thmu ban pyntrei kam ïa ka pisa paidbah. Ngi dei ban kynmaw ba kane kajuh ka sorkar ka la don bynta ha kiba bun ki kam bamsap naduh ka Saubhagya scam kaba dei halor ka jingbuh smart meter haduh ka jingdie ïa u khaw uba dei na ka bynta kiba duk bad ruh ka jingtei torti ïa u mot ha ka ïing dorbar kaba thymmai. ïa kine ki jingkynnoh baroh lah shu pynbyrngia ïa ki MLA ka liang pyrshah bad ym shym la pynmih paidbah haduh mynta ruh ïa kita ki jingtohkit halor kine ki kam bamsap.
Ngi don ka jingkyrmen ba ki MLA ka VPP kin long shisha kita ki shipai kiba peit pyrman bad husiar bha bad ki ban tih ruh ïa ki kam pynlut pisa kane ka sorkar namar kumba lah ïohi ha ki san snem kiba lah dep ki jingkular kiba bun hynrei ki jingpyntrei kam ïa kita ki jingkular ka sah ha suiñ.
Kan jin da la bha shibun eh lada ki MLA ka VPP kin pynsngewthuh ïangi ki paidbah shaphang kane ka budget mynta bad kumno la bynta pisa na ka bynta kitei ki SDGs bad lada kata ka jingmang ka biang ne em.
Ka jingkylli ka long ruh balei ba ki MLA ka liang pyrshah kim pyneh ban pynjlan ïa ka dorbar thaw-aiñ. Hato tang 7 sngi la lah biang mo ban ïatai ïa ki mat kiba kongsan haduh katta katta? Balei ba ngi ailad ban pyntlot ïa ka metbah jong ka synshar paidbah (democracy).
