Ka por elekshon dei ka por ba phuh ki dur khmat bad sngew heh ka mynsiem namar ba bun ki ioh pisa/jingiarap na ki kyrtong bad ki seng sain hima. Ka heh ka ïew leit bam khana, sngew plung ka met ba ioh disha bad bam ja ei, sngew muja ba ioh shong kali ei bad kham tam eh ban ïoh bai thep pla. Ki nongri sniang ki bsa pyn sngaid ïa u sniang namar ba u kwah ban ïoh ka dor ba heh. Ki paidbah ba shim pisa, bam ja ei, disha ei, shong kali ei, shim tiar ei ha ka por elekshon bad pynjop ïa ki kyrtong thong pisa ki long kum ki sniang ba la bsa pysngaid ban die noh ïa ki. Bad ki kam jong ki long ki daw ki jingeh ym tang ïa ki hi hynrei wat ia ki wei namar ki ba hap ban kit lang ïa ka nemsniew ba wanrah na ki kam jong ki. Baroh u nongshong shnong u hap ban mad ia ki jing jynjar, hynrei kane ka jingma kam long ryntih lang ia baroh; dei ki briew ki ba duk ha ka imlang ka sahlang ki ba mad kham bun.
Nga kwah ban pynshai hangne ba ym baroh ki baduk ki die tad dor ia la ka long rynieng; bun na ki ki dei ki riew don burom ba wat hapdeng ka jingduk ki im hok im sot da la ka um syep bad ka jingtrei shtom. Ha ka wei pat ka liang, ki don ki briew wat lada dei ki ba biang babit ruh ki die lilam ia lade. Hynrei kaba sngew sih ka long ba wat kito ki riew donburom hynrei tang na ka daw ba ki don ha ka jingduk ki hap ban wad ïa ki jingtim na ka daw ka jingdie tad dor ki katto katne ha ka por elekshon.
Balei nga ong ba dei ki baduk ki ba ïakynduh kham bun ia ki jingeh. Ka bor jong ka pisa ka pyn matlah ïa ka bor sngewthuh bad ka pyndkoh ïaka jingmut jingpyrkhat jong ngi kat haduh ba ngim ithuh ne mon shuh ban pynmih ki nongmih khmat ban shimti iaka kam shynshar naka bynta ka jing myntoi lang. Ngim don shuh ka jing shem phang ban buh bad ban wad ia ki jing kylli. Na ei ka party ka ïoh pisa ban pynlut pahuh ha ka por elekshon? Hato ka dei ka Kompany mo ban ioh pisa? Ki ei ki ba kyrshan ia ka? Balei u kyrtong u pynlut pisa ha ka elekshon? Ka ei ka ban jia ia ngi bad ki khun ki kti jong ngi ha ba la jur eh ka bor pisa ha ka elekshon?
Ha kane ka jingthoh ngan shu pyni tang khyndiat ba kumno haba ngi jied ïa ki nongmih khmat jong ngi ki ba pynbieit da ka pisa shi sien san snem dei ki ba duk ki ba hap ban mad ia ki jingeh ba kham khraw ban ia ki ba don ba em.
Ha kine ki phew snem ba la leit noh bad khamtam ha kine ki por ba mynta ngi ïohi ba ka rukom treikam ka sorkar ka long ban pyn riewspah ïa ki ba heh spah kynthup bad ki polisi treikam ki ban beiñ ïa u ba duk. Ngan ai ka nuksa hangne. Ha ki por ba mynshwa ka Meghalaya Board of School Education (MBOSE) ka phah ia ki skul ha Meghalaya ban pyn donkam da ki kot jong ka National Council of Education Research and Training (NCERT) jong ka sorkar India. Ki long ki kot ki ba bha bad ki ba tad ba lah ban kot bor u duk u suk. Nalor kata ki skul ki don de ka book bank kaba ki khynnah ba mih na ki long iing ki ba duk ki shim khylliang ia ki kot na skul haka dor la kum ba ioh ei shisha. Ma nga u ba thoh ia kane ka jingthoh nga dang dei u ba ïohnong na kane ka rukom treikam. Hynrei mynta ka sorkar ka phah ïa ki skul ban pyndonkam da ki kot ba pynmih da ki kompeni shimet na rithor. Kine ki kot ym tang ba ki rem bad ban khia ïa ki ba duk hynrei ruh pat ki kot ki ba kham pohdor. Nalor kata, ka sorkar lyngba ka MBOSE ka pyn kylla kot khah khah khlem dei por bad ki skul kim don shuh ki kot ban ai kylliang sha ki khynnah pule. Hoto ngi la ju kylli balei ka long kumne? Ka daw ka long ba ngi la ïoh ki nong shynshar ki ba trei na ka bynta ki kompeni pynmih kot ym n aka bynta u paidbah. Balei ki trei na ka bynta jongki? Ki paidbah ki la dei ban sngewthuh hi ïa kane ngam donkam ban jubab. Hato ka jingioh pisa shi sien san snem ka long ka ba iohnong? Sa ia pyrkhat hi ma phi. Mano ba kham jynjar naka jingrem ki bai kot? Kham jynjar u ba duk ne u ba riewspah?
Ha kine ki 30 snem ba la leit noh ka sorkar ka la shu ieh khun rei ïa ki skul sorkar. Ki iing skul ki jot rathai bad ki jinghikai ki bym biang. Hato ngi la ju kylli mano ba leit ha kine ki skul? Dei ki ba riewpsah ne ba duk? Haba sniew ki skul sorkar ki briew wat la ki duk katno katno ruh ki ialeh shitom ban phah noh ia ki khun jong ki sha ki skul shimet (private school) khnang ban ioh ka jinghikai ki ba biang. Ki hap ban pynlut pisa da ki hajar ha ka shi bnai. Hato dei ki ba duk ne ki ba riew spah ban hap mad ïa ka syrtok da ka jing troiñ noh ki skul sorkar. Nga ai nguh ia u Blei ba la kha ia nga ha ki snem shwa ba ka jylla jong ngi ka long kumne. Nga pule ha ki skul sorkar. Lada nga hap ban pule ha ki skul shimet ngan nym ioh ia ka jingnang jingstad ka ba nga la ioh. Nga mih na ka iing nongrep na nongkyndong.
Ka sorkar ym tang ba ka la pyntroiñ ïa ki skul sorkar, kam treh ruh ban teh the lakam ia ka dor bai skul. Hangne ki kyrthat ki kmie ki kpa ha ba kiew bai skul. Bad shu donbok ia ki khynnah bad ia ki kmie ki kpa (wat la ka dei ba sniewbok ia ki nonghikai) ba ka bai skul shi rukom ka dang tad wat ha ki skul shimet. Ka jingtad jong ka dei namar ba ki nonghikai ki ioh iaka tulop ka barit. Mynta ngi dang ioh ia ka jingnang jingstad dei namar ba don ki nong hikai bapli ki ba shah khnoit bein; ngi im namar ba iap ma ki. Bun na ki nonghikai khamtam sha thain nongkyndong ki ioh ia ka tulop kham duna wat ia ki nong bylla sngi bym pat don ka kyrdan pule.
Ha ka liang ka leit ka wan (transport) ka sorkar Meghalaya ka la khang ban ai permit thymmai ia ki local taxi ban kamai wat haba ka Shillong ka la nang niar ka jingheh jong ka. Mano ba donkam ñiah taxi? Ka sorkar ka kynnoh ba dei ki taxi kamai ba pyn khapngiah ïa ka sor shillong. Hato ka dei ka jingshisha? Ka taxi ka dei kali ïew kaba pynsuk ïa ki nongleit nongwan (wat hapdeng ki jingdkoh hangne hangtai) bad ka dei de ka lad ban ai kam ai jam ïa ki briew. Ka jindon ki kali kamai ka pynriewspah de ia ka sorkar lyngba ki khajna ba pher ba pher ba ki hap ban siew. Ka sorkar kam shym la shim ki lad ki lynti ban kham pyn duna ia ki kali shimet (private vehicles) ki ba la kynrei ha ka sor Shillong bad ba la pyn khap ngiah eh haduh katta kata. Mano ba jynjar hangne? Jynjar ki khun samla baduk ba kwah kamai ja kpoh bad ki ba duk bym lah kot bor ban thied kali ne jynjar ki nong khaii kali bad ki ba riew spah? Sa ka wei. Ka jing bym don ki skul bus ha Shillong hato ka ktah ia ki ba riewspah ne ba duk? Ki nongtrei kam sorkar kim da sngewthuh than namar bun ki ophsar heh lei ki don la ki kali sorkar bad nongniah ki ban pynleit on leit shaw ia ki khun jong ki, Ki ioh ruh ban mih na jaka trei ban leit shaw leit on ia ki khun jong ki. Hato u baduk u don kum kata ka lad? U hap ban wai bnai da ki taxi bad pynlut bun hajar tyngka n aka bynta ka jingdonkam ki khun. Kane ka long ka jingban khia ia ki ba duk. Kine ki bus skul ba la pyllait paidbah ha kine ki khyndiat sngi ba la dep sngi i kumba la thmu khnang ba kin ngat ha ka apot jong ki bos saw. Ka don ka jingartatien ka ba khraw ba kine ki bos skul kin ai ka jingshakri hynrei kin long pynban tang kum ka jing pynsyrwa ïa ka pisa paidbah. Lada ka sorkar ka thmu shisha ban pynlong ïa kane ka jing pyntrei kam bos skul ka ba jop la dei ban ai pyniaid ha ki skul hi.
Ha ba ym don ki nongmih khmatbad ka sorkar ki ba pyrkhat ban pyntrei kam ia ki polisi ki ba biang, ki jing jynjar jong u ba duk ki ïai neh bad kin nang khraw katba nangmih ki sngi. Ka jingiapher hapdeng u ba riewspah bad u ba duk kan nang jyllei. Kane kan wanrah ia ka imlang sah lang ka banbeiñ shilliang. Hato ka jingshim pisa, bam ja ei, dihsha ei, shong bos ei bad kumta ter ter ka long jing myntoi?
To ngin ïapyrkhat kiba kumno ki nongmih khmat ngin jied mynta ka kynti. Hato ngi ngi kwah ba ki ba duk napdeng jong ngi kin nang jynjar bad nang syrtok na ka jingduk da ka jing bym don ka sorkar ba pyrkhat ia u duk u suk ne ngi kwah ban kylla noh sha ka ba bha.
Ka lawei ka shong ha ngi.
(U nongthoh u dei u Assistant Professor jong ka sobjek Political Science ha Synod College u ba la long teng u General Secretary jong ka Meghalaya College Teachers’ Association, Shillong).
