Ka don ka jingong ba ngi ki briew ngi hap ban don ka jingkyrmen ba u lyoh jingdum ha ka dur jong ki jingjia kiba pynduh mynsiem ïa ngi kum ki briew, un sa her noh ha kano ma kano ka por bad ngin sa ïohi ïa ka sngi ba ka tyngshaiñ halor ka mariang. Kaba sngewsih ka long ba ha ka jylla Meghalaya uta u lyoh uba kah dum u la nang kham rben shuh shuh haduh ba i kumba un kah dum syndon ïa ka sla pyrthei jong ngi.
Man ba wan ka samoi elekshon shisien san snem bad ba dei ban ïa jied ïa ki kyrtong MLA, ha kiba bun ki konstituwensi ki paidbah ki ïai jied ïa ki juh shi ki juh ki briew wat la kita ki la pyndonkam bakla ïa la ka kyrdan kum ki minister. Naduh ba wan kane ka sorkar MDA kaba ïalam khmat da u Conrad Sangma ha u snem 2018, ka jingbamsap ka la nang jur bad ka jylla ka la kit ram haduh ba un sa poi u pud uba lehse ki bank kiba ju ai ram ïa kane ka jylla kin ym lah shuh ban ai ram namar ba tang ïa ka ram kaba lah shim lypa ruh ym pat lah siew.
Kumba long mynta ka jylla ka la kit ram haduh 14,383 klur tyngka. Na kane, ka jylla ka la dei ban siew pyndep 2663.25 klur tyngka (5%) lah dei ban siew pyndep ha ka snem jingkheiñ (financial year) 2023-24. Nalor kata 40% lane 5862.87 klur tyngka dei ban siew hapoh ar bad san snem bad kaba sah 55% lane 7857.84 klur tyngka dei ban siew hapon ka san snem. Ha ki san snem ki ban wan ka sorkar MDA ka dei ban siew ram haduh 6526.12 klur tyngka (45%) na ka ram ba dangsah. Ka Report na ka ophis CAG kaba buh jingkheiñ ïa ka jingpynlut pynsep ka sorkar jylla ka kdew shai kdar ba ka sorkar ka shim ram na kawei ka tnad ai ram ban ïoh siew ïa ka ram sha kawei pat ka tnad. Kane ka mut ba lad shu shim ram tang ban ïoh siew ram ym ban pynlut ha ki kam pynroi lane ban seng kam seng jam.
Ka sorkar MDA ka la shim loan na ka Life Insurance Corporation (LIC) na ka NABARD, na GIC bad na ka World Bank ruh nalor kiwei kiwei ki lad ïoh ram. Kat haduh mynta ka jingshah ram baroh jong ka sorkar Meghalaya ka long 18,442.32 klur tyngka. Kane ka jingshim ram kaba mynta yn hap siew ïa ka sut bad ka bai trai haduh u snem 2033-34. Hynrei kat ban da poi katei ka por ka sorkar ka la nang shim ram thymmai shuh shuh bad pynkhuid ïa ka ram kaba lah dei ban siew pyndep. Kane ka mut ba ka sorkar jylla ka la dap ram haduh ñiuhmat hynrei ki jingpyni kam pat ym don eiei ruh.
Peit shuwa tang ki surok bad ki lynti ki synkien naduh na sor shaduh ki nongbah distrik (district headquarters) bad ki nongkyndong ki lah twa lut bad la dap sa tang da ki thliew kiba lah i ma ban peit bad khamtam lei lei ban ñiah kali. Ym pat ju don kawei pat ka sorkar kaba la shu ieh sat ïa ki surok ba kin jot haduh katne katne. Sha ki lum Garo lei lei ym ïohi shuh ïa ka surok, lah ïohi sa tang u dew saw bad ki thliew kiba jylliew kiba dap da ka um slap. Ki kali kiba ïaid ha kum kine ki surok ki kylla kulmar namar ba kim lah antad ïa ka jingthliew ka surok.
Katne katne ki jingjia hynrei ma ngi ki paidbah pat ngi shong kyllaiñ kti bad ngim pyrta shla pyrshah ïa kane ka sorkar. Ki kam be-aiñ ha kane ka sorkar kaba mynta ki lah palat liam. Bun ki mar spah khyndew kum u dewïong lah shu khaiï tuh bad ka pisa ha poi sha pla ki minister kiba bad ïa u shabi jong ka tnad kaba dei peit ïa ka Transport lane ka jingkhrong khajna na ki trok katkum ka jingkhia jong ka jingkit jong ki. Ka aiñ ka ong ba dei ban kit tang 10 ton kawei kawei ka trok, hynrei hangne pat haduh 40-50 ton ka jingkit jong kawei kawei ka trok kaba kit dewïong, mawshun bad u maw sha Bangladesh. Dei namar kane ka daw ka khajna kaba dei ban poi sha ka pla sorkar da ki spah bad hajar klur tyngka ban ïoh ban pynlut ha ki kam pynroi bapher bapher ka poi pynban ha ka pla jong ki katto katne ki myntri sorkar. Don napdeng jong kine ki myntri kiba lah kiew ka spah haduh shispah shah ne palat ha kine ki 5 snem ba la dep.
Katba kine ki myntri sorkar ki nang riewspah ki paidbah pat ki la nang syrtok ka jingim. Ka jingduk ha ka jylla Meghalaya ka la nang kiew; ki heprit kiba dei ban don ha skul ki la hap leit ap blang ap masi namar ba ki kmie ki kpa kim lah kyrshan skul shuh ïa ki. Pyrkhat ko paidbah kumno kan long ka lawei jong kine ki khynnah kiba pep skul tang shiteng por, ynda ki la samla. Kaei ka kam kaba ki lah ban trei lada khlem ïoh ïa ka jingpule bad jinghikai kaba biang? Kane ka dei ka juk stad ha kaba bun ki kam hap trei ryngkat bad ka jingnang kot bad ka jingtbit ruh ka kam trei. Hato don mo ba pyrkhat lem na ka bynta kine ki heprit kiba la duh noh ïa ka lad ban ïoh jingshai na ki jinghikai ha skul/kolej bad skul bah?
Ka kamram jong ki MLA liang pyrshah ka long kaba khia bha namar ki hap ban pule sani bha ïa ka CAG Report bad ban pan jingkheiñ tiak pa tiak na ka sorkar. Ka sorkar kam lah ban shu pynthame ïa ngi ki paidbah da kaba ong ba ngim sngewthuh ïa ka kam ai jingkheiñ ïa ki jingpynlut pynsep ka sorkar. Hato ngi bieit haduh katta katta seh ba ngim lah ban ïohi ïa ka jingpynlut pisa ha ka ban siew ïa kita ki Chairman/Vice Chairman bad ki Advisor (nong-ai buit) ïa ka sorkar kiba lah palat spah. Ka jingkylli mynta ka long balei ba donkam ïa kita ki Advisor haduh da ki phew ngut? Hato ki ophisar heh kyrdan (IAS) kim don ka buit bad ka jingstad ban kdew lynti ïa ka sorkar? Lada ki long ki bym lerkam te balei pat ba ki ïoh jingsiew kaba heh lang bad kiwei pat ki jinglut jingsep kum ki kali remdor bad kiwei kiwei de?.
Ka long kaba dei eh ba ka seng saiñ pyrthei VPP ka la shim ïa ka mat halor ka jingkiew dor ki mar bam mar dih. Ngi kiba leit ïew leit hat ban thied marbam ngi sngew shaïong hi ngaiñ haba rung sha basa jhur. Ïa u soh u pai lei lei te ynna ïa ong shuh. Kiba duna jingïoh kim kot bor shuh ban thied soh thied kait. Kane ka dei ka aïom u sohtrun hynrei ka dor ka poi sha ka 80 tynkga uwei. Ka kait lei lei ka lah kiew dor shaba palat. Haba kumta ki ïing ki sem kiba duk kin bsa khun kumno keiñ bad kumno ki khynnah kin ïoh ïa ka met ka phad kaba tei lada ki soh ki pai kiba ai ïa ki vitamin kiba donkam eh ngim lah bor shuh ban thied? Ïa ka doh ka dohkha lei lei ynnai ïa kren shuh. Bun ki bym kot bor shuh ban thied. Lah shu bam tang da u ktung bad u dai uba bun da ka um.
Kane ka dei ka jingshisha hynrei ki MLA/Minister kin tip aïu haba ki ïaid beit da ki kali kiba ïong ka jingkhang ïit namar kim kwah ban peit ïa ki surok pei bad ïa ki briew kiba duk kiba seng dukan rit dukan ria ha surok. Ah ka apot sepsngi aïu kane kaba wan jia ïa ngi! Lano keiñ ngin ïa peit mat bad ïeng rasong ban pyrshah ïa kane ka jingsynshar bamsap?.
