Hiar arsut ka thoh ka pule ha ka jylla Meghalaya.

Na ka por sha ka por ngi ïohi ki jingkynthoh shaphang ka pule ka puthi ha ka jylla jong ngi ba ka la hiar arsut ha ka jak aba kan nang ïai kiew kat ba nang ïaid ka por. Ka jingkylli ka long balei ngi hiar kumne ha ka liang ka jingnang jingstad haba mynshuwa ka nongbah Shillong ka pawnam bha kum kawei na ki thymmei ai jinghikai ym tang ïa ki briew ka jylla hynrei ïa ki samla pule na kiwei ki jylla ruh. Balei keiñ ba ngim lah ban bat ïa ka kata ka pansngiat kaba la pyndeng ïa ngi ha ki por mynshuwa? Ki don bun ki daw bad ngi hap ban peit bniah ïa ki iwei pa iwei.
Nyngkong eh ka jylla Meghalaya ka duna palat ïa ki nonghikai kiba la ïoh ka jinghikai (training) kaba biang kumno ban hikai bad kiei ki lad ban pyndonkam khnang ba ki khynnah kin kham sngewthuh ïa ka jinghikai. Ïa kane ha ka ktien phareng ki khot ka ‘Pedagogy’ lane ka rukom ba ki nonghikai ki lah ban pynsgewthuh ïa ki khynnah kiba sngap ïa ki. “Ym baroh ki lah ban hikai,” ka dei ka jingong jong ki riewstad. Kane ka mut ba ki nonghikai ki dei ban don ka jinglong kaba kyrpang kum ka ban sngap bad pynshah shkor bha ïa ki khynnah bad ban twad lada ki la sngewthuh ne em ïa ka jingbatai. Ym baroh ki khynnah skul ki don ka bor ban sngewthuh shisyndon ïa ka jingbatai ki nonghikai ha klas. Don kiba stet ban kem; don pat kiba kham suki. Don ki khynnah kiba wan na ka iing ka sem kaba ym don satia ban ïarap ïa ki ha iing namar ka kmie bad u kpa baroh arngut kim shym la ïoh lad ban leit skul. Nga kren khamtam eh shaphang ki longiing longsem ha ki nongkyndong jong ngi. Dei hangne keiñ ba ki nonghikai ki hap ban long ruh kum ki kmie ki kpa jong ki khynnah skul bad ban don ka mynsiem sngewlem bad wat ban shim khia ban pynsngewthuh ïa kaei kaba kim sngewthuh ynda la wai skul.
Hooid, ki nonghikai ruh bapli ki thait ban ki jrem hi ynda la hikai kot baroh shi sngi hynrei haba ki don ka mon ban ïarap ïa ki khynnah kiba kham duna ki lah hi ban ai khyndiat ka por jong ki ban ïarap ïa ki khynnah kiba kham suki ban sngewthuh ïa kiba khot ki ‘slow learners’ ha ka ktien phareng. Haba ki nonghikai ki leit pule ïa ka kyrdan B.Ed kaba hikai ïa ki kumno ba ki lah ban long ki nonghikai kiba tbit ka don ka bynta kumno ban hikai ïa kiba kham suki bad kumno ban pyndonkam ïa ka por jong kito pat kiba kham stet ban sngewthuh (gifted). Dei hangne ba ka training ïa ki nonghikai ka long kaba kongsan bha. Hooid ki don katto katne ki nonghikai kiba don ka sap ka phong ban hikai hynrei kiba bun hi ki donkam ban shah pyntbit ha ki skul kiba ai jinghikai kumno ban hikai (training). Kaba sngew diaw ka long ba bun ki nonghikai khamtam ha ki skul nongkyndong kim shym ka ïoh training eiei ruh.
Sa kawei kaba ngi ïohi ha kane ka jylla jong ngi ka long ba khamtam ha ki skul Sorkar la shuh thung ïa ki nonghikai khlem da peit ïa ka jingtbit jong ki hynrei tang namarba ki ïajan bad u MLA ne Minister. Kane ka jingrung jong ka politiks ha ka liang ka pule puthi ka la pynhiar dor ïa ka kyrdan jingpule. Bun ki khynnah haba kim sngewthuh ïa ka jingbatai ki nonghikai ki sah klas bad namar ba ki kmie ki kpa ki long kiba duk te ki pynpep skul noh. Ïa kum kita kiba pep skul noh shiteng por khlem pyndep ïa ka jingpule jong ki la khot ki drop-out. Ka jylla Meghalaya ka bun palat kita ki drop-out. Haba ïaid sha nongkyndong ngi shem bun bun bah ki khynnah kiba dang 12-13 snem ka rta ki leit kamai ap masi ap blang namarba ki kmie ki kpa kim lah kyrshan shuh ïa ki bad kawei na ki daw ka long ba lah bun palat ki khun. Kane ka dei kawei na ki daw ba ka jingduk ka la nang kiew hapdeng jongngi ki Khasi-Pnar.
Sa kawei ka daw jong ka jinghiar ka pule puthi ka long namarba ki iing skul, khamtam kito kiba pynïaid da ka Sorkar ki long kiba jot ba pei bad kiba sop da ka tnum tin. Haba jur u slap ka jingsawa ruh ka jur ban ym lah shuh ban hikai kot ïa ki khynnah. Kaba ym lah ban sngewthuh ka long ba ha manla kawei pa kawei ka skul ka don ïa ka Managing Committee ha kaba u Rangbah Shnong ruh u long u dkhot uba kongsan, te balei ym lah ban pynbor ïa ka Sorkar ba kan peit kham bha ïa ki skul bad ban pynbïang ïa ki jingduna. Ka Managing Committee ka don ka kamram kaba kongsan bha ban peit ba ka skul ka ïaid beit bad ba ka result Matrik (SSLC) manla u snem kan long kaba biang. Lada kam biang bad bun bah kiba pheil ban ïa kiba pas ka Managing Committee ka don ka kamram ban wad bniah balei ba ka long kumta.
Ka kane ka jylla ka thoh ka pule ka dkoh ruh namar ki polisi trei kam jong ka Sorkar (Education Policy). Bun ki thup jinghikai (curriculum) kim ïahap shuh bad kane ka juk kaba ïaid stet ha kaba ki khynnah skul ki ïoh shibun ka jingtip lyngba ka internet. Bunsien ki khynnah ki tip kham bha bad kham kloi ban ïa ki nonghikai ruh. Dei namarkata ba ki nonghikai ruh ki dei ban long kiba tbit bha ha ka liang ka Technology lane ka jinghikai kaba lyngba ki komputor (online teaching-learning) kumba ki la hap leh ha ka por ba wan lap ka khlam Covid. Ka Sorkar ka ladei ruh ban khmih bad peit pyrman bha ïa ka rukom hikai jong ki nonghikai namar lada ki duna ka rukom pynsngewthuh ïa ki khynnah ka pop kam dei ka jong ki khynnah skul lada kim lah ban leh bha ha ka eksamin. Khlem da don kano kano ka jingpeit pyrman ki nonghikai ruh kim don ka jingkitkhlieh ban kham pyntbit shuh shuh ïalade.
Sa kawei ka bynta ka long ba ki kmie ki kpa kim ju kham wan ban ïasyllok bad ki nongpynïaid skul haba ki ïohi ïa kano kano ka jingduna. Bun kiba ong ba lada ki pynpaw eiei hakhmat ki nongpynaid skul lehse ki nonghikai kin pynhiar kput halor ki khun jong ki. Kane ka long kaba bakla. Ki kmie ki kpa ki don ka bynta kaba kordor bha ha kaban tei ïa ka pule puthi bad ha ka jingkiew jong kano kano ka skul. Dei tang haba ïatrei lang baroh ba ka pule puthi ka lah ban kiew ha kane ka jylla.