Ngam jyllop ka pule puthi ha ka jylla: Mano ban pyllait im ïa ka?

Shisien mynnor la ju bna kylleng ïa ka nam jong ka Shillong kum ka nongbah jong ka pule puthi khamtam ha kane ka thaiñ shatei lam mihngi jong ka ri India. Dei hangne ba la ju don ki shlem jingpule kiba la saiñdur ïa kiba bun ki khrawnam, ki peh sylli bad ki kynrem ki lyndan kiba napoh la ka thaiñ bad wat na shabar ruh kumjuh. Da ki hajar ki riewthrang jingstad na kylleng jong kane ka dong ri lum, ki ju wan kiew sha kane ka nongbah ban ïoh dih ïa ki umpohliew jingstad jong ka. Kane ka la pynthnam ym tang ïa ka pyrthei jong ka pule puthi hynrei ka la pynthnem ruh wat ïa ka ïew ka hat jong u babun balang. Hynrei sngewsih ban ong hangne ba mynta kane kam long shuh kumta. Ka pule puthi ha ka jylla, ym tang ba ka la hiar arsut, hynrei ka la ngam sa kum ban ïap jyllop noh artad. Ka daw bah jong kane ka dei ka na ka saiñ pyrthei jong ki khwan myntoi ki bym don kano kano ka jingïohi jngai; ki long thik kum ki matlah da peit bad ki nongïaid khlem lynti. Dei kine kiba la pynmih ïa ka sorkar ka bym patiaw eiei ruh em shaphang ka pule puthi na kawei ka por sha kawei pat. Halai halai, hiar dor ka jingpule bad randien thiaw ka long briew man briew. Ka jinglong jingman jong ka pule puthi ha ka jylla mynta, ka long kum u briew uba la jan ngam jyllop bad donkam kyrkieh ban pyllait im ïa ka. Na ka bynta kane, ka sorkar ka donkam ban shimkhia mardor na ka bynta ka jingbha jong ka jylla hi baroh kawei. Naduh u Myntri ka pule puthi haduh ka tnat pule puthi hi baroh kawei ki dei ban kynda radlah radïai ban sei pat ïa ka pule dangle na ki tyngam jong ka jingïap jyllop. Ym dei ban shim ïa ka tang kum ka kam hynrei kum ka kam im kam ïap jong ka pateng ba mynta bad ka ban sa kha ruh de. Kaba sngew sheptieng ka long ba lada ngi bakla jied nongmihkhmat ha kane ka ilekshon ba mynta (2023), ka jingtyllep sha ka liewkut kan wan jia khamakha.
Ka Meghalaya ka don khyndiat ki skul sorkar bad tang khyndiat ki kolej sorkar. Kaba kham sngewdiaw ka long ba khambun na kine ki skul bad kolej sorkar kim da long kiba bha la ka long na ka liang jong ka ïing skul bad ka jingai jinghikai ruh kumjuh. Kiba riewspah kim da pushe ïa kane ka jinglong jingman jong ki skul bad kolej sorkar namar ki don da kiwei pat ki lad ban phah pule ïa ki khun ki kti jong ki. Dei u luk u lak bad u duk u raitoi uba thar ïa une shiah namar ka jingkyrmen jong u ka long ban phah pule ïa ki khun ki kti jong ki. Dei u luk u lak bad u duk u raitoi uba thar ïa une shiah namar ka jingkyrmen jong u ka long tang ha ki skul sorkar. Ha ka jingïatabeh ban phah sha ki skul bym dei jong ka sorkar, ki riew paidbah ki mad ïa ka apot jong ka jingbym kotbor. Ka jinglong jingman jong ki skul ha ki thaiñ nongkyndong ki long kiba isangsot khait ban peit. Dei hangne ba ki khynnah rit jong ka jylla ki la ngam jyllop ha ka jingiehnoh ïa ka jingpule tang shiphang por (ym shuh shiteng por). Da kumne, ka Meghalaya kaba la bnanam na ka bynta ka jingpule, mynta ka la budnam ha ka jingiehnoh ki khynnah ïa ka jingpule. Ka ri lum Garo ka long ka sakhi ba shynna eh ha kane ka liang namar hangthie ki briew ki shaniah tylli tyllan ha ki skul sorkar. Hooid ki la don khyndiat khynsoit ki jingpyrshang ban pynbha hynrei ka rukom ai jinghikai te ka dang sah shrah shikatdei eh. Ka jingmutlop jong ka sorkar ha kane ka liang, ka pynpaw ba imat ka la kwah bad kine ki skul kin ïap jynduh jyntan na kane ka sla khyndew bad ailad pat ïa ki skul shimet ban ïeng rasong. Hato kane kam dei ka jingpynkylla mar khaïi ïa ka pule puthi?
Kumba ka long mynta, lah ban ong, ba ki skul ki bym dei jong ka sorkar, kata kito kiba ju ïoh jingïarap na ka sorkar (government-aided institutions) ki dei u budlum jong ka pule puthi ha ka jylla baroh kawei. Kaba sngewphrih met pat ka long ba ka don ka jingpyrshang na ka liang jong ka sorkar ban pyntroiñ wat ïa une u budlum ruh. Ka jingleh meinah jong ka sorkar ïa ki nonghikai/nongtrei ha kine ki skul/kolej ka la ju jia na kawei ka khep sha kawei pat. Ka jingïakhih jong ki nonghikai pyrshah ïa ka jingleh bymhok jong ka sorkar ka long u mawbynna ban sakhi ïa kane ka mat. La jan baroh ki seng jong ki nonghikai ki la hap wan kiew ha u lum secretariat ban pyrta shla ïa ka jingphlan duman jong ka sorkar. Hooid don wat kiba la wan thiah miet suwan ha ki surok thyllan jong une u lum. Kane ka jingïakhih ka la bam ïa ka bor bad ka por ki nonghikai bad ka la lute ïa ka hok jong ki khynnah pule. Ha ka jaka ba ka sorkar bad ki nonghikai kin ïatreilang ki la kylla pynban kum ki mamla jong ka thma. Nalor kata, ki jait skul ba ïoh jingïarap na ka sorkar ki la bun jnit palat. Na ka histori ngi la ju ïohsngew shaphang kata ka rukom phiah bad sysnshar jong ka sorkar Phareng, hynrei mynta ngi ïohi pylleiñ ïa ka jingpharia jong ka sorkar ïa ki skul/kolej. Sngew jyngngan khait ban pyrkhat haduh katno ka sohsat ïa ki bor sorkar ban pynïaid ïa kine ki skul/kilej kiba har la ka jait. Ka dur lanot ha kane ka shyngkhan khait ka long ba ym don uwei/kawei ruh u/ka myntri ka pule puthi u/ka ban ai jingkyrmen hapdeng kane ka ïongngit.
Ym lah khlem da kdew ba don ruh shibun ki skul jong ki riew shimet kiba la mih ha ka jylla jong ngi. Ka jingkynrei jong ki ka la jan ïasyriem ïa ka jingdon jong ki tit khlaw (ym tip shuh tit buid ne tit bam). Kine ki skul imat ki la shu mih la ka mih khlem da don kano kano ka thew ka mang na ki bor aiñ. Jar uba don bad uba lah ban seng skul, u seng katba mon. Kaba lyngngoh ngaiñ ka long ba kiba kum kine ki skul ruh ki ïoh sa ka jingkyrshan bad jingïarap na ka sorkar. Khlempep kine ki jait jingïarap ruh la shu ai la ka ai ha ka nongrim jong ka saiñ pyrthei khwan myntoi. Ym ïohi ban don ki rul ki aiñ halor kane. Na ka bynta ka jingmyntoi shimet jongno re jongno, la pynbijai ei ïa ka tyngka jong u paidbah. Dei halor kane ka nongrim ba ki sew bud tdong jongno re jongno ki shim ïa ka kam seng skul la kum ka kam seng dukan.
Shuh shuh ka sorkar ka la ai laitlan la klai ïa kine ki skul shimet ba kin pynïaid katba mon. Imat ki la ïaid da ka shula ‘ka skul lajong katba mon’. Naduh ka bai skul haduh ka tulop jong ki nonghikai la shu oh bad ai dor katba mon. Don kiba la phuh la phieng na ka bai skul kaba rem dor bad don pat kiba la shuh khyrngiat jubor da ka tulop kaba la siew poh dor. Kham ñiar koit ban ïoh ïa ka jingshakri kaba paka na ki nongtrei kiba la siew poh dor wat lada kim poh ha ka kyrdan bad jinglah ruh. Haduh mynta ka sorkar kam pat lah ban pyntreikam ïa ka kyndon kaba 2 jong ka bynta ba 11 jong ka aiñ ba la tip kum ka Meghalaya School Education Act, 1981 kaba ong ba ïa ‘ka jingsiew ïa ki nonghikai ha ki skul shimet ka dei ban long katkum ka jingbthah jong ka sorkar na ka por sha ka por’.
Ka kyrdan pule bad ka jingai training ïa ki nonghikai ka dei sa kawei pat ka mat kaba ktah matïong ïa ka jylla hi baroh kawei. Dei ha ka 3 tarik Nailur, 2001, ba ka National Council for Teacher Education (NCTE) ka la pynmih ïa ka rai kaba ïadei bad ki kyrdan pule kiba donkam na ka bynta ban long nonghikai ha ki skul. Hynrei haduh mynta ka sorkar kam ju suitñiew ïa kane ka rai. Kumta ka jingthung ïa ki nonghikai ki bym pat biang ka kyrdan jingpule ka la ïai bteng ha ki skul bapher bapher. Ka sorkar ka la shu tap eit miaw ïa kato ka rai kaba ka sorkar India ka la pynmih ba ki nonghikai ha ki klas rit ki dei ban pyndep ïa ka klas ba 12 ryngkat bad ki marks kiba 45 na ka 100. Ka la leh ïa kane da kaba phah ïa ki nonghikai ban leh eksamin dep rukom ban pynurlong ïa katei ka rai. Ka rukom ïoh jong ki nonghikai ïa katei ka syrnot biang thew ka lam syriem kum ka jingïoh mana jong ki khun Israel hyndai. Ka khana kam kut tang hangne, wat ha ki kolej ruh don ki principal kiba shong ïa ka shuki principal khlem ka kyrdan pule kaba biang kumba la pruid dak da ka UGC. Sngew lehrain ban pynkynmaw ba naduh ka snem 2018 ym don kawei ruh ka kolej ha Meghalaya ka ban kynjoh ïa ka grade ‘A’ ha ka jingsorjamin ba la leh da NAAC. Kine ki dei ki mawmer jahburom jong ka pule puthi ha Meghalaya, ka ri ki lyoh.
Ka rukom treikam jong ka MBOSE ruh ka la buh ïa u paid ka jylla ha ka jingshaïong kaba jur. Yn jer tang ïa kaei, naduh ka jinglait tuh ki jingkylli haduh ki jait kot pule ba ka la pynmih ne ai jingbit ïa ki skul ban pyn pule ki long umdum. Hato ka MBOSE ka don ne em ïa ki riewshemphang kiba da shem shisha ïa ka phang ban ïa ai jingmut lem na ka bynta ka bha ka miat jong ka pule puthi ha ka jylla. Hato ïa ki kot la ju bishar bniah ne em shwa ban ai pule ha ki skul. Tip tang kiba tip. Ka rukom pynïaleh eksamin jong ka MBOSE ruh ka long ha kata ka rukom ba jar uba khlaiñ ka bor kynmaw, uta u ban long nongjop. Lada kam don ka jingpykylla ïa ka rukom pynleh eksamin, ka rukom hikai ruh kan ym kylla. Kumba long mynta ka rukom hikai ka long tang kum ka jingbthah ha ka dur ka jingthoh (notes) ïa ki khynnah bad ym don ka rukom ban ailad ïa ki ba kin pynpaw ïa ki sngewthuh jong ki.
Ka rukom thung kam ïa ki nonghikai ruh ka long ka ba sngew saitmet. Bun ki khep ba la pynshong nongrim ha ka bamsap bad ka jingïadei hapdeng jong u nongthungkam bad u nongshah thungkam. Kaba kum kane ka la paw pynrengkew ha kato ka bamsap kaba la tip kum ka ‘white ink scam’ lane ka kam shukor da ka tah sia lieh ha ka jingthung kam ïa ki nonghikai. Ka rukom thungkam da ka MPSC ruh ka la pynrah ñiuhmat ïa kiba bun ha kiba bun ki khen. Ym sngewphylla ïa kane namar ba wat ïa ki dkhot jong ka MPSC ruh la thung da ka jingïadei bad ki iarmangkalai jong ka saiñpyrthei. Ka MPSC ka la kylla long ka jaka riehtngen ne ka krem nongtuh jong kiba haïing bad ki ‘si-samkhmut jong ki heh reng ha ka sorkar. Ka jingthung kam nonghikai ha ki skul bad kolej (grant in aid) ruh kam lait na ka jingbyrsih. Uwei u nonghikai uba la thung bakla un pynjot da ki 20 haduh 30 pateng ki khynnah ki ban wan shah hikai ha u. Haba ïa u nonghikai ym shym la jied na ka jinglah bad jingtbit te kumno pat ngin khmih lynti ïa ka jinglah bad jingtbit na u ha ka kam hikai. Ka bym lah long.
Ka pule puthi ha Meghalaya ka la shu ïaid ramïa khlem ka plan kaba thikna bad kumta don bun ki jinglah lyndui bad ki khohruh khohram kiba la tasam khait ban maramot. Ngi don da ki spah tylli ki skul bad kumta ngi donkam da ki hajar ngut ki nonghikai phewse ki jaka ai jinghikai ïa ka B.Ed pat don tang khyndiat tylli. Kane ka la pynlong ïa kiba bun ki briew jong ngi ban leit pule B.Ed noh shabar ka jylla bad mynta bun kiba la shim noh ïa kane lyngba ka online education ruh. Ki shlem jingpule na ka bynta ki professional, technical bad vocational lines ruh ngi dang duna shaba palat eh.
Ka puli puthi kaba dkoh ka pynmih ruh ïa ki khynnah pule kiba dkoh. Kane ka paw shai ba bun na ki khynnah pule jong ka Meghalaya kim lah ban pass ïa kiba bun ki eksamin na ka bynta ki kam ki jam ne ban ïoh rung sha ki jingpule kiba kham shaneng. Kane ka paw tyngkreiñ na ka result jong ka CUET kaba la pynlong mynshem snem. Bun ki khynnah na Meghalaya ki la ïoh ïa ki marks kiba rit bad lymda dei ba ka NEHU ka ai jingïarap kyrpang bun na ki kin ym ïoh ban pule wat tang ha NEHU ruh. Ka sorkar imat ka don ka jingthmu ban tei noh ïa ka Skul Bah la ka jong hi ban pynkiar ïa ki khynnah na kaba ïakhun ïa ka CUET. Kaba kum kane ka jait jingthmu ka long khyllung khynnah bad pynsyrtok arshah ïa ka pule puthi.
Mano ban pynlait ïa ka pule puthi ha Meghalaya na ka jingngam jyllop? Lah dep ïohi shai ba ki nongmihkhmat kiba la jop da ka bor tyngka, nangta ki nongmihkhmat kiba tip tang ïa ka konstitwensi lajong bad kito kiba pyrkhat kliaw tang ïa ki skim kim ju patiaw shaphang ka pule puthi, kin ym leh eiei bad kim ym lah hi ruh ban leh eiei na ka bynta jong ka. Lada kiba kum kine ki jait jingthaw kin shah jied biang ha kane ka ilekshon 2023 te ka lawei jong ka pule puthi ha Meghalaya kan poi sha krem lamet latang. Tang ka por ka ban batai; lada ki nongthep vote ki sah bieit kumjuh ne kham tasngeng shuh shuh, dei hangta ba ka pule puthi kan hap jraiñ sha ka liewlong khlem trai bym lah kylla dien shuh. Ka rai ka don ha ki kti jong phi. To ngin bidai noh ïa ki stait, ïa ki tngor ruh ngin kyntait; da ki symboh ngin jied bujli ban ïoh kyntiew ïa ka pule puthi.
(U Dr. Airpeace Well Rani u la pynkylla Khasi na ka jingthoh ha ka ktien phareng “Drowning Education: Who will rescue the sector” ba la thoh da u Dr. Batskhem Myrboh. U Dr. Rani u dei u nonghikai ha ka sobjek Political Science ha Synod College, Shillong bad u long ruh u General Secretary jong ka Meghalaya