Katba nang jan ka por jied MLA (nongthaw aiñ) katta nang sawa ki jingtem jingput, ki jingrwai pynshoh biej ïa ki nongsngap, ki jingpynïalehkai phutbol bad kiwei kiwei ki jingleh rong leh tamasa sa bad ka leit bamkhana. Mynta lei lei baroh baroh ki ïakren ïa kata ka jingsam pisa kaba lah kiew sha ka san hajar shi ïing. Tip kane ka pisa ka wan na ka pla lajong ki nongai reng, ne ka dei shi bynta jong ka skim MLA ruh ym lah ban ong tang lada leh da ka RTI. Kane ka rongphong ka thmu ban pynshaïong shipor bad pynkmen toh-hoh ïa ki paidbah nongjied khnang ba kin ym sngew dukha ha ine I khyndiat taiew shuwa ban jied MLA bad ba kin jied ïa kito ki kyrtong kiba kham lah ban ai pisa bad pynbiang ïa ki jingdonkam shimet jong ki.
Man la ka san snem kajuh shi kajuh la khanatang. Ngi ki nongjied MLA ngim peit ïa ka jinglong jong u/ka briew bad ïa ka Party (seng) kaba u ne ki ki ïeng namar kane ruh ka long kaba donkam eh. Kynmaw ngi jied ïa ka sorkar ka ban sa shimti ïa ka synshar -khadar ha u bnai Lber 2023 bad ka ban bat ïa ka jingsynshar haduh san snem. Ki la ïaid ki jingbatai na ki nongpynïaid elekshon ha ka jylla ba ka 5000 kaba u ai u MLA mynta kam shongdor ei ei ruh ha ki san snem ki ban wan. Te balei ba ki briew jongngi ki jied tang ïa kiba ai pisa khlem da pynshongnia la uta uba ai pisa u long shisha mo uba kloi ban kit ïa ka eh ka shon jongngi ki paidbah. Balei ba donkam ban siew pisa na ka bynta ki vote lada u ne ka kyrtong ki la trei hok ïa la ka jong ka kam baroh 5 snem? Balei ban pynkylla long nongkhrong ïangi baroh bad ban pynhiar dor ïa ka longrynïeng jong ngi? Ngi la ïohi ïa ka elekshon naduh u snem 1972 hynrei ym ju ïohi ne ïohsngew satia ban don ba siew pisa ïa ki nongthep vote. Dei tang naduh u snem 2003 ter ter ba ka jingsam pisa shuwa ka elekshon ka la da kiew syndet bad klang kum ka ding ka bym lah shuh ban pynlip.
Kane ka jylla Meghalaya ka la nang hiar bha ha kiba bun ki bynta kum ha ka pule-puthi, ka koit ka khiah, ka jingïoh um bam um dih, ka jingsniew ki surok, ka jingbymdon kam don jam ïa ki samla bad ka jingkiew ka jingshim ram jong kane ka sorkar MDA na ki nongai ram kiba har rukom. Ha ka liang ka rep ka riang ruh don bun ki jingeh. Don ki nongrep kiba hapoh ka Mawkynrew Constituwensi kiba ju ïoh kamai na ka jingrep ‘strawberry.’ Ha u snem 2022 kim shym la ïoh tynrai satia bad kat ba lah ban tip ki la duh ei ka kamai. Kane ka jylla kan jin da lah die bha ïa ki jingrep kiba khlem da ai dawai pynheh (fertiliser) lane ki dawai pyniap khniang (pesticides) kiba long ka daw bah jong ka jingpang Cancer. Naduh ki snem 2013 ter ter la ong ban pyndonkam noh tang da ka sboh eit masi ne kiwei pat ki kynja sboh kiba ym don dawai kiba khot ki organic fertiliser. Kane ka long namar ba u jhur uba thung tang da ka sboh organic u lah dor bha nalor ba u ai ka jingkoit jingkhiah. Hynrei syndet syndet kane ka sorkar MDA ka la sdang ban ai lad biang ïa ki kompeni die dawai kiba nabar ba kin wan die ïa kin dawai sboh bad dawai pyniap khniang laiphew jait. U Minister ba dei pait ïa ka rep ka riang u ong hana ba ki nongrep hi ki kwah ïa kine ki dawai nabar jylla. Hato ka dei shisha kumta ne ka dei ba ki kompeni shna dawai ki ju bei pisa ïa ki minister ba dei peit ïa ka rep ka riang?
Hapoh ka sorkar MDA ym don uwei ruh u minister u ban leh ïa kano kano ka kam tang ban myntoi ki paidbah. Baroh kaba ki leh lah thew lypa ba kin ïoh klop pisa na ka bynta ïalade shimet. Peit ïoh ngi klet ba wat u khaw uba dei ban sam ia kiba duk tam ruh la lap ba die tuh sha kiwei pat ki jylla. Haba ki tyllong khubor ki pynmih ïa kane ka jingjia, U Chief Minister Conrad Sangma u ong ba yn thung da ka enquiry committee kaban tohkit ïa kane ka jingjia. Hynrei haduh mynta ruh ym shym mih ei ei na kata ka jingtohkit.
Ym dei tang katei ka jingjia, hynrei don kiwei ruh ki kam bam sap kiba da ki spah klur kiba dei bad ka jingbuh ïa uta ïa smart meter uban thew ïa ka jingpyndonkam bording elektrik jong man ka kawei ka ïing ïa kaba la sdang ha ki katto katne ki jaka, kynthup ïa ka Garo Hills. Nalor ba ka sorkar kmie ka la maham ba ym dei ban pyndonkam da u smart meter uba la thaw ha China, hangne pat uta u kompeni Global Satnam u pyndonkam beit da uta u jait meter. ïa kane ruh ynda haba la mih ha ki kot khubor ka sorkar MDA ka ong ban thung sa kawei ka enquiry committee ban tohkit la ka don ne em ka jingbamsap. Hynrei ïa kita ki nongtohkit la jied hi da ka sorkar bad haduh mynta ruh ym pat pynmih paidbah ïa kata ka jingtohkit.
Kumne shi kumne, ka sorkar MDA ka la shu pynthame ïangi ki paidbah bad mangi ruh ngi long kiba klet kloi. Peit ïa katei ka jingtei ïa ka ïing dorbar thaw-aiñ kaba la khyllem uta u ‘dome.’ ïa kato ruh ym pat tip balei ka jia. Ngi dei ban kynmaw ba kum ki nongjied MLA kiban sa thaw sorkar hadien ka elskshon, ngi ki paidbah ngi dei ban pan jingkheiñ tiak pa tiak. Ka pisa kaba ka sorkar ka pynlut ka dei ka pisa jongngi ki paidbah (public money). Ym don uwei ruh u minister ne MLA uban sei pisa na pla lajong, Baroh ka pisa kaba sam shane shatai ka dei ka pisa paidbah kaba dei ban pynlut ha ka ban pynbha ïa ki surok, ki ïing skul, ban siew thikna ïa ki nonghikai, ban pynbiang ïa ki lad ai jingsumar bad ban pynbiang ïa ka um bam um dih. Lada ngim pat ïoh ïa kine baroh mynta lah 50 snem naduh ba ïoh ïa ka jylla lajong, ka daw ka long ba ngim shym la kit khlieh bad pyrkhat bha ïa kum kino ki MLA ngi jied.
Kum ban shu pynkynmaw kato ka jingkhie-khohreh halor ka Them Metor ruh lah shu klet noh. Shaei keiñ kata ka jingkit khlieh jongngi kum ki nongjied nongthaw aiñ? Ki riewstad ki ong, ngi ïoh ïa ka sorkar kaba ngi jied. Hato ngin dang jied ïa ka sorkar kaba la ngam ha kiba bun ki kam thala, kam bamsap ha ka synshar khadar? Dei hangne keiñ ba ngi donkam ïa ki nongjied kiba shemphang.
