Ha ka taiew kaba lah dep nga la thoh ïa kawei ka artikl ha ka kotkhubor phareng ha kaba nga kdew ïa ka jingleh palat ki katto katne ki nongwan jngoh kai (tourist) ïa ka ri Khasi-Jaintia. Nga la shem da lade ba ki wanrah la ka jong ka tiar shet bad u khiew ryngkat bad u Maggi noodle bad ka um. Kita ki tourist ki pynsangeh ïa ka kali harud surok hajan jingkieng Umiam bad ki la shet ïa u jingbam bad ki la ïabam hangta. ïa ki packet ba song Maggi ki la bret hangta haba ki sangeh. Ynda manga bad ki paralok jongnga ki kylli balei ba ki da hap wanrah lut baroh ki jingbam na ïing ha ka jaka ban thied na ki dukan shane? Kita kim shym ai kano kano ka jubab namar ba kim lait kren shuh.
Kaba phylla ka long ba kata ka artikl jongnga ka la saphriang kylleng ka Assam bad ki la don ki katto katne ki kot khubor ruh kiba kynnoh hana ba nga wanrah ïa ka jingsngew pyrshah dkhar (communal) bad ba lada kim don ki nongwan jngoh kai na ka jylla Assam ka ‘business’ jong kito kiba pynïaid ïa ka kam tourism kan sa pulom noh. Hato ka long shisha mo kumta? Hato ngim duhnong mangi ki trai ka bri u Hynniew trep haba ki tourist ki wan da ki spah ngut ha ka shisngi khamtam ha ka sngi Saitjaiñ bad sngi U Blei. Ha kine ki artylli ki sngi mangi ki trai ri ngim nud satia ban mih na la ïing namar ba ka surok leit Sohra lane, Nongriat, Dawki bad Amlarem ki khapngiah lut. Ha ka jingshisha wat ha ki krem pubon ruh ym dei ban shah da ki spah ngut ki briew shisien rung. Hynrei ki nongpynïaid ha kine ki jaka baroh I kumba ki kwah ban lum spah kyrkieh khlem da pyrkhat lem ïa ka mei mariang kaba ud ba iam namar ba la shu leh bym salia bad bym don jingburom shuh ïa ka.
Kita kiba bat ïa ka kam pynïaid ïa ka jngohkai pyrthei ha ki nongkyndong (Rural Tourism) ha ka jingshisha ki la dei ban shong pyrkhat sani ïa kine kiei kiei bad ban wanrah ïa ka polisi ne ka rukom pynïaid kaba lah ban kyrshan ïa ka mei mariang. ïa kata ha ka ktien phareng la khot ka “sustainable tourism.” Kane ka mut ba ym dei ban ai lad ba ki tourist kin wan da ki spah ngut ha kawei ka sngi ha kano kano ka jaka peitkai. Bad lada mangi ki trai shnong ngim kitkhia ïa kane te ka por kan sa poi ba ki tourist kiba sngewthuh ïa ka jingmut ‘tourism” kaba mut ba dei ban burom ïa ka mariang bad kiba beh ban leit sha ki jaka kiba kham duna briew kin sa salia noh ban wan sha kane ka jylla namar kat shaba ki leit ki shem ba bun briew palat ryngkat bad ka jingsawa kaw-kaw. Don lei lei ki tourist kiba wanrah sa da ka jingtem (boom box) bad pynsawa jingrwai ha ki jaka kum ka Laitlum bad wat ha Nongriat ruh. Ki trai kiba dei peit ïa kito ki jaka kim ong eiei ruh. Imat ki sheptieng palat ïoh duh kamai. Hynrei ka ban sa pynduh ïa ka kamai jong ki ka dei kata kaba ngi khot ka “mass tourism,” kaba mut ka jingjngoh kai pyrthei kaba la bun palat ki briew ha ka shisngi shisngi.
Namar kane ka daw, ki nongpynïaid ïa ki jaka leit kai ki tourist ki dei ban plie noh da ka website bad khrong pisa lypa online. Ki dei ban rai ban shah tang kumba 50 ngut ei ei shisngi kum ha ki jingkieng jri (living root bridge) ha Nongriat bad kum ha ka krem Mawmluh bad Arwah. Kumba long mynta ban rung ha krem Arwah lah long kumba ïaid proseshon. Nalor ba ym don nongïalam ban batai shaphang kine ki krem (tourist guides) la shuh phah lymwir ïa ki briew shato sha krem bad ki kiew bad ngam wat shaba ym dei ban rung ruh. Kam don kano kano ka jingburom ïa kine ki krem pubon kiba ka mariang ka la ai hangi. Ym ha baroh ki jaka ba ngi lah ban ïohi ïa kine ki krem. Te balei ngi kheiñ tad ïa ki haduh katne katne? Ki don katto katne ngut ki briew na ri nongwei kiba wan khnang tang ban rung sha kine ki krem bad ki da pynlut bun bnai ha Meghalaya. Ki sah ha ki ïing homestay bad ki pynlut pisa hangne. Hynrei ynda ki la ïohi ba ki nongpeit ïa kine ki krem -pubon kim don shuh ka jingkitkhlieh ban rai katno ngut ki briew kin shah ban rung ha ka shisngi shisngi bad ba ki la shu ai rung laitlan, ki la sdang ban ngiah noh ban ban wad ïa ki krem sha kiwei pat ki ri. Hato ngi kwah ïa kum kane ka jingpruid dak tourism ne ngi kwah ba ki briew kin ïai wan bad ki ïai sngewphieng haba ki rung ha ki krem lane haba ki peit ïa ki kshaid bad ïaid halor ki jingkieng jri.
Wat ka Law Kyntang ha Mawphlang ruh ka la duh ïa ka jingsngew phieng jong ka. Toi haba khot ka Law Kyntang (Sacred Grove) ka jingmut ka long ba kane ka khlaw ka dei ruh ka jaka kaba mangi ki Khasi ngi ngeit ba ki shong ki blei, Dei na kata ka daw ba ngi ri ngi sumar ban pynneh pynsah ïa ka. Hynrei kano kano ruh ka jaka ynda ka la kylla long tang kum ka jaka ïaid kai ha kaba ki nongwan jngohkai kim sngewthuh shuh ïa ka jingmut “kyntang” (sacred) bad ki ïaid da kaba pynsawa jingkren namar ba kim kheiñ kor ïa ka jinglong kyntang jong kane ka khlaw, kata ka mut kane ka khlaw kam dei shuh ka “Law Kyntang.” Shu sah sa tang ka kyrteng.
Ki nongpynïaid tourism ki dei ban wad jingtip ïa kaei kaba jia ha kiwei pat ki jylla ka ri India bad ki ri ka pyrthei. Ha ki ri kiba don hapoh ka dewbah Europe ki nongwan jngoh kai kim lah da lei lei ruh ban shu rai ban leit sha kano kano ka jaka jngohkai. Ki dei ban da book shuwa online bad yn sa batai ïa ki ka sngi kaba ki lah ban wan. Nga lap ïa kane haba nga leit sha Norway, Italy bad kiwei kiwei ki jaka. Te ngi hap ban ïoh jinghikai lem na kiwei pat ki ri. Don ki katto katne ki jaka ha Europe ha kaba ki trai shnong ki lah isih ïa ki tourist namar ba ki lah bun palat bad ki trai shnong kim don shuh ïa kata ka “privacy” lane ka jingsngew long trai ïa la ka jong ka ri. Don ha ki jaka ba ki kawang sa da u maw ïa ki bos kiba kit tourist. Kyrmen ba mangi hangne ngin ym poi haduh kane ka apot. Hynrei lada ngi shu pynïaid ïa ka tourism khlem da pyrkhat bha kumno ba ngin leh ïa ka jakhlia kaba ki tourist ki ieh noh lane ïa ki dienjat jongki, te ka jingma ka ap ïangi. Ka mei mariang ka shim la ka jong ka kput. Peit kaei kaba jia ha Shimla bad kiwei kiwei ki jaka kiba la shu ai laitlan than ïa ki tourist bad la shu tei ïa ki hotel ha ki riat ki ram baroh.
