Ka lynti ïaid ka Ktien Thoh Khasi naduh kaba sdang haduh mynta

Manti Nonglamin

0

Khyndiat snem mynshwa haka 27 tarik u Nailur 2018, ka sorkar Meghalaya ka la pass ïa ka Resolution ban kynthup ïa ka ktien Khasi bad ktien Garo ha ka Khyrnit ba phra ka Riti Synshar ka Ri India, ha katei ka sngi ka la don ka jingïatylli jong ka Liang Synshar bad Liang Pyrshah hapoh Assembly ha kaba pdiang ïa katei ka Resolution.
Katba lah ban lum jingtip la sdang nyngkong eh ïa ka thoh ka tar Khasi ha u snem 1824 ha kaba u sahep Dr. William Carey jong ka Serampur Mission u la pynkylla ïa ka Baibl sha ka ktien Khasi (ktien Shella) da ki dak Bengali. Na kane lah ban sngewthuh ba la don ka jingpyrshang ban thoh ban tar ïa ka ktien Khasi naduh ba U syiem Tirot Sing Syiemlieh un shimti ïa ka khet Syiem ka Hima Nongkhlaw. Ha u snem 1832 la wan kiew sa u wei pat u Missionary sha kine ki lum Khasi, kata u sahep Alexander B List ha katei ka por u dang don 18 snem ka rta. Une u la bteng ïa ka kam ba la sdang da u Dr. William Carey bad ha u snem 1834 u la seng lai tylli ki skul, ha Sohra, ha Mawmluh bad ha Mawsmai. Ka Serampur Mission ka la mih noh na Ri Khasi ha u snem 1838 kumta ruh ka jingpyrshang ban sdang ïa ka thoh ka tar Khasi da ki dak Bengali ka la pulom noh.
Kawei pat ka sngi ban sah kynmaw ha ki sla ka history jong ka thoh dak Khasi kadei ka 22 tarik u Jylliew 1841, ha kaba u Sahep Thomas Jones lem bad ka mem jong u, ka Mrs. Jones ki la wan poi ha Sohra. U Thomas Jones haba la poi ha Sohra u la sdang nyngkong ban sngewthuh bad nang ïa ka ktien Khasi bad kane kam shym la shimpor ïa u.
Watla ka la don ka jingpyrshang ban thoh ban tar Khasi da ki dak Bengali da kiba la pyrshnag ha shuwa jong u, hynrei u Thomas Jones u la sdang biang na ba sdang ïa kane ka kam da kaba sdang ban thoh ban tar ïa ka ktien Khasi da ki dak Roman bad tang ha u snem u ba bud kata ha u snem 1842 u la pynmih ïa ka kot Khasi ba nyngkong da ki dak Roman kaba la ai kyrteng “ca citab nyngcong ban hicai ca ctin cassi”. Ka step phyrngap ka thoh ka tar Khasi ka sdang nangne bad u Sahep Thomas Jones u Missionary u kylla long ruh u Kpa ki dak thoh dak tar Khasi, ha ki jingthoh kiba kham hadien (1846) jong u la shem ba u la pyndonkam ïa u dak K ha ka jaka jong u dak C.
Ha u snem 1896 u Radhon Sing Berry Kharwanlang u la ai jingmut ban bsut sa ar tylli ki dak kum ki dak thoh dak tar Khasi kata u ï bad u ñ kiba la nang pynpliah bad pynsuk ha kaba kynnoh ïa ki kyntien thoh Khasi khlem da donkam ban khun jubor.
Ka jingpyrkhat (ideology) ban ïoh jingithuh ïa ka ktien Khasi kam long shuh ka phang kaba dang thymmai, katba lah ban lum jingtip u Babu Soso Tham mynba u dang bat ïa ka kam kum u Headmaster hapoh Shangpung Upper primary School, ma u lem bad u Hajom Kissor Sing u ba long u Manager, Unitarian Free School lem bad u Samuel Shalam Headmaster Jowai, ki la thoh shithi sha u Director of Public Instruction Assam ha ka 8 tarik Rymphang 1902, ha kane ka shithi kine ki rangbah lai ngut ki la buh ka jingkyrpad ïa ka sorkar ba kan pynkylla ïa ka rukom ai jingkylli ïa ki khynnah Khasi ha ki eksamin Upper Primary, namar ïa ki khynnah Bengali bad Assamese ki ai jingkylli ha ka ktien jong ki hi, bad ki jubab ruh ha la ka ktien hynrei ïa ki khynnah Khasi pat ki ai jingkylli ha ka phareng bad ki kwah ruh ba kin jubab da ka phareng. Kine ki rangbah ki pynpaw ba kane ka long ka jingbanbeiñ ïa ki khynnah Khasi.
Ha ka 21 tarik u Risaw jong u juh u snem, u Director of Public Instruction Assam u la jubab ïa katei ka shithi da kaba u la mynjur bad kitei ki rangbah bad ban kubur ba ki khynnah ki donkam ban ïoh jinghikai ha ka ktien lajong haduh ka kyrdan Primary. Ka jingïaid lynti jong ka ktien Khasi kam shym la kut tang ha ka kyrdan Primary.
Naduh ka snem 1900 ka Calcutta University ka la pdiang bad ithuh ïa ka ktien Khasi ha ka kyrdan Entrance examination kata hadien 24 snem naduh ba la seng nyngkong ïa ka skul Entrance hapoh ka jylla, ha u snem 1919 la ithuh ïa ka ktien Khasi haduh ka kyrdan degree hapoh katei kajuh ka skulbah. Katba ka skulbah North Eastern Hills University ka la plie lad bad shah ïa ki scholars ban pyni (present) ïa ki thesis jong ki ha ka ktien Khasi naduh ka snem 1981 kata tang hadien 8 snem ba la seng ïa ka.
Ka ktien thoh ktien tar Khasi ka la nang roi kat nang ïaid ki por, tang haduh ka snem 1900 kata 50 snem ka jingïaid ka thoh ka tar Khasi, la mih shibun ki nongthoh, naduh ki Sahep Phareng haduh ki Rangbah Khasi kiba la pynnoh la u synñiang sha ka jingpynriewspah ïa ka thoh ka tar Khasi. Nalor kaba pynmih na ki thwei ba jylliew ka pyrkhat ban pynwan sha ka dur jong ki kot, la lah ruh ban pynkylla ktien ïa shibun ki kot na kiwei pat ki jait ktien sha ka ktien thoh Khasi, kawei na ki kot ba la pynwandur sha ka ktien thoh u Khasi kadei ka ba ki Missionary ki la wan ïalap sha kine ki lum, kata ka Baibl kaba la pynkylla na kaktien English, mian pa mian tad haduh ban da dep lut ïa ka ha ka snem 1897 ka snem ba la khie u jumai bah. Ym tang ka Baibl hynrei la pynkylla sha ka ktien Khasi ïa ka Kitab Chaitanya (Sanskrit) shaphang u Vishnu, ka khana u Tulsidas ka Ramayana, ka Bhagavad Gita, ka khana u Julius Ceaser, ka Savitri naka Mahabharata, ka Rhodd Man kaba ngi tip kum ka kot tikir, ka Hyffordwr ( kot nongïalam) bad kiwei kiwei.
Ka jinglah ban pynwan sha ka ktien thoh Khasi ïa kitei ki jingthoh bad kiwei pat ki bym shym la jer kyrteng hangne ym tang ba ngi ïohi ïa ka saiñ pyrkhat jong kiwei pat ki jaidbynriew ne jait niam hynrei khamtam eh ka pynpaw ba ka ktien Khasi ka long kaba riewspah bad kaba lah ban ïakot rynïeng bad kiwei pat ki jait ktien jong ka pyrthei. Kitei haneng ki long tang ki jingpynkynmaw ba ngim kyrduh ha ki ktien, haoid ngim long kiba dap lut hi nalade hynrei ngim dei pat kiba kyrduh kyntien.
Ha ki khyndiat snem ka la don sa kawei pat ka jingpyrshang na katto katne ki rangbah, kata ban wanrah ïa ki dak bad ban sdang thoh ha ki ktien thaiñ lane ktien shnong, ka ba ngi dei ban sngewthuh hangne ka long, yn jia aiu lada man ki thaiñ ne shnong kin sdang ban thoh ha ka ktien thaiñ ne shnong lajong? Katno ngut ki ban pule ïa kine ki jingthoh? Kiba kum kine kin nang ringswai ïa ka ktien thoh Khasi ban ïa kaba ki ïarap ban pynriewspah, ha ka jaka ban thoh ha ki ktien thaiñ ne shnong ka lah kham bha ban ngin pynrung ïa ki kyntien shnong ha ka ktien thoh Khasi, kata ruh tang ïa kito ki kyntien thoh kiba ngim don ne duna khlem da pynblad pat ïa ki kyntien kiba ngi lah don lypa, nuksa kum ka ktien jingkieng kaba ngi mut ïa ka Ladder, Bridge bad ngin shem ki riewtymmen wat ïa ki mawkyndon ruh don kiba khot mawjingkieng, lehse kum ha kine ki khep ngin pyrshang ban thep ïa ki ktien shnong ban mut ïa ka ladder bad ïa ka bridge da kawei pat, kum kane ka jingpyrshang katno kan pynriewspah ïa ka ktien thoh Khasi.
Ka la don ka jingong ba haba thoh Khasi dei ban thoh beit da ka ktien Sohra, lehse kiba pyrkhat kumtei ki don la ka jingsngewthuh, hynrei lada ka ktien thoh ktien tar Khasi kadei ban nangroi bad nang riewspah ngi dei ban pdiang bad pynrung ïa shibun ki ktien shnong bapher bapher na kylleng ka bri u Hyñniewtrep. Kam don kano kano ka jingartatien bad baroh ngi pdiang ba ka ktien Sohra kadei ka thymmei ka ktien thoh ktien tar Khasi, hynrei lada ngi dei ban riewspah ngi dei ban ïaleh ban pynrung ïa kiwei de ki ktien shnong Khasi bad wat ki ktien jong kiwei pat ki jaidbynriew lada ngim don ne ngi duna kyntien nalade, ngin kynmaw pat tang kawei haba pynrung ïa ki ktien jong kiwei pat ki jaidbynriew ngi dei ban da bishar bniah ba ki kyntien Khasi kiba la don lypa kim dei ban blad ne wat ban duh noh. Nga thoh ïa kane namar ka jingïohi ba ngi pdiang kulmar ïa ki kyntien jong kiwei ki jaitbynriew wat ïa ki kyntien kiba lah don lypa ha ka ktien Khasi.
Katno kan long kaba sngewtynnad lada ngi lah lei ban don kawei ka kynhun jong ki riewshemphang ktien ki ban lum ban lang ïa ki ktien na ki shnong bapher bapher hapoh ka bri u hyñniew trep bad ban pyndap ïa ki ktien kiba ngi duna ne kito kiba ngi don kawei ka kyntien kaba kit ar ne lai tylli ki jingmut ne wat ban thaw ne shna ïa ki kyntien thymmai, khamtam ha kane ka juk jong ka teknoloji ki don shibun ki kyntien kiba mih thymmai kiba ka jaidbynriew kam pat ju don. ïa kane ka bynta nga iehnoh ha phi ki nongpule bad riewshemphang ka Ri ban nang pynïar.
Katne ka ktien Khasi ka la nangroi bad riewspah kadei namar ka jingbun ki ba kren ïa ka, jin lada yn duna ki ba kren kan long ka ktien kaba duk, ym tang katta hynrei ka ktien Khasi ka la nang riewspah khamtam da ka jingdon ki nongthoh kot ki bym shym la thait ne btai ban pynnoh la u khulom sha u thiar ka ktien Khasi, ka jingkylli kaba don hakhmat jong ngi ka long yn jia kumno ïa ka ktien Khasi lada duna ki nongpule? Haduh mynta ki la don shibun ki nongthoh kot Khasi kiba la thoh ha la ki bynta, ka jingeh kaba ngi ïohi mynta kadei ka jingduna ki nongpule khamtam ïa ki kot Khasi, ngim lah ban khmih lynti ba u nongthoh un bynda lut la ka jingdon jingem na ka bynta ban pynmih kot Khasi lymda don kiba thied bad pule ïa ki, ngi duna than ha ka jingpule lymda kita ki kot kidei kiba la thyngngian kum ki kot skul.
Naduh ka step phyrngap ka thoh ka tar Khasi ngi la ïaid 181 snem, 123 snem la pdiang bad ithuh ïa ka ktien Khasi haduh ka kyrdan Entrance bad 104 snem haduh ka kyrdan degree hapoh Calcutta University bad 5 snem duna naduh ba la pass da ka Resolution, ka jingkylli ka long sa katno slem ngin dang hap ap ba ka ktien Khasi kan rung ha ka Khyrnit ba phra jong ka Riti Synshar lane kaei kaba khanglad ïa ka ktien Khasi ban ïoh jingithuh hapoh ka Khyrnit ba phra jong ka riti synshar ka ri India. Ngi khmih lynti bad kyrmen ba shen ngin poi sha ka thong.

Leave A Reply

Your email address will not be published.