Ka jingpynlut pynsep ka Sorkar bad ka jingtep eit-miaw ïa ki jingkdew ka CAG

Ka Ophis jong U Controller and Auditor General (CAG) ïa kaba ngi tip paidbah kum ka AG Ophis, manla u snem ka pyllait paidbah ïa ki jingshem (report) jong ka halor ka rukom pynlut pynsep ka sorkar. Kane ka long kaba donkam eh namar ba ka sorkar ka pynlut ïa ki pisa baroh na ka pla tyngka paidbah (public purse) namar ka pisa ka wan na ka jingsiew khajna ki paidbah ka ri India ha ki rukom bapher bapher. Man ba ngi thied ïa kano kano ka jingthied ngi hap ban siew ïa ka khajna GST kaba leit sha ka sorkar kmie bad ka State GST kaba wan sha ki sorkar jylla. Namarkata ym dei tang ka khajna kaba ki hap siew ki nongtrei sorkar bad ki kompeni heh hynrei man la ka mar bam mar dih, bad ki tiar donkam baroh kynthup ïa ki dawai ruh, ngi hap ban siew khajna. Ka sorkar kmie ka bynta ïa ki pisa na ka bynta ki jylla baroh na kato ka jinglum khajna bad ruh da kaba shim ram na ki bank ri nongwei kum ka World Bank bad ka Asian Development Bank nalor kiwei kiwei ki nongai ram.
Ka Sorkar jylla Meghalaya ruh ka shim ram na kita ki bank bad dei ka sorkar kmie kaba long ka guarantor lane ka nongbah khlieh, hynrei haba kut ka dei ka sorkar jylla hi kaba dei ban siew ram bad sut na ka bynta ka pisa kaba la shim ram. Dei halor kane ba ka Ophis CAG ka la kdew ha kane ka Report jong ka na ka bynta u snem 2023-24. Ka Ophis CAG ka la kdew ba ka jingshim ram ka sorkar Meghalaya ka la nang kiew man la u snem. Ka jingkit ram jong ka sorkar jylla ka la nang kiew na ka 1,103.77 klur tyngka sha ka 2793.15 klur ha kine ki san snem kiba la ïaid bad kata ka jingkit ram ka la nang kiew. Kane kaba ki khot ka Fiscal Deficit lane ka jingduna pisa ban pyndonkam ha ki kam pynroi bapher bapher ka kdew ba ka sorkar Meghalaya ka hap ban shim ram ban pyndap ïa ka jingduna ha ka pla tyngka. Ka jingkit ram ka jylla mynta ka la kot sha ka 18,422.32 klur tyngka. Ka jingkiew ka ram ha ka shisnem ka long 2961.23 klur tyngka. Na ka jingshah ram kaba kot sha ka 14,637.12 klur tyngka, ka sorkar ka la dei ban siew ïa ka sut bad ka trai kaba kot sha ka 1592.12 klur tyngka ha une u snem 2023-24. Ha u snem 2024-25 bad 2026-27 kata ka mut ha ki snem ban wan ka sorkar MDA ka hap ban siew ram bad sut haduh 6504.89 klur tyngka. Ka jingkylli mynta ka long nangno kane ka pisa kan wan haba ki jinglut hapoh kane ka sorkar mynta ki lah shu kiew haduh bym lah sngewthuh shuh.
Ki jinglut jingsep ban siew ïa kita ki nongai buit (Advisors) kiba da ki phew ngut, ryngkat bad ki kali kiba rem dor kiba ïaid sharum shaneng la kumba ngi long ka jylla kaba riewspah eh, ka la nang ïalam ïa kane ka jylla sha tbian. Lehse kat ban da poi ka por ba kine ki MLA bad myntri ka sorkar MDA kim shah jied shuh ha u 2028, bun na ki kin ym shong ym sah shuh hi ruh ha Shillong. Ki khun ki kti jong ki bun kiba pule shabar ri bad don ki katto katne ki myntri kiba don la ki ïing shabar jylla bad kin sa mih noh khlem kano kano ka jingsngewkhia na ka bynta kane ka jylla namar ki lah kynshew pisa lah biang katba ki dang don ha ka bor.
Kaba sngewkhia ka long ba kane ka sorkar MDA ka pyrshang ban tap eit miaw ïa ki jinglap jingshem jong ka Ophis CAG. Haduh mynta dei tang ka seng VPP kaba la ïeng halor ka nongrim ba ïa ki jingkdew jong ka CAG ïa kaba la ai bor da ka Konstitushon ngim dei ban kheiñ dew thala bad ki paidbah hi ruh ki dei ban shim khia ïa kane ka jingleh bymsuidñiew jong ka sorkar ïa ka rukom pynlut ïa ka pisa paidbah. Kawei ka jingeh na ka liang ka CAG ka long ba kam don ïa ka bor ban pynshitom ïa ki jingleh palat ki sorkar jylla bad ka sorkar kmie. Ka kamram jong ka CAG ka kut beit tang ha ka ban kdew ïa ki jingpynlut pynsep ïa ki pisa paidbah kiba khlem ka jingai jingkheiñ kaba biang.
Ha man la ka jingïakynduh ka ïing dorbar thaw-aiñ mang tyngka ha u bnai Lber ka sorkar ka buh hakhmat ka ïing ïa ka jingmang tyngka na ka bynta ki kam pynroi bapher bapher. Ïa kata la khot ka budget bad la dei ruh ban thaw ïa kata ka budget da ka jingsngewthuh bin pa bin ïa ki jingdonkam ha man la ka tnat sorkar kum ka thoh ka pule (Education) bad ka jingkoit jingkhiah (Health). Ym lah ban shu leh thurmur bad pynmih ki nombar khlem da thikna ïa ka jingdonkam pisa kato ka tnad sorkar (department) hynrei ha Meghalaya la shem ba ka don kata ka jingpynphai pisa kylla sha ka sorkar kmie namar bym lah ban pyndonkam (surrender of funds). Ha u bnai Lber 2023 ka sorkar MDA ka la pynphai noh haduh 1018.95 klur tyngka namar ba ka khlem lah ban pyndonkam ïa ka pisa ha ka tnad pule puthi (Education) bad ha ka tnad Social Welfare kaba peit ïa ki kam kiba ïadei bad kiba anna bad ka jingeh jingshon ki longkmie. Ha ka tnad ka thoh ka pule (Education) ka sorkar ka la lah ban pynlut tang 44% na ka pisa ba la mang. Ha ka tnad Social Welfare pat ka pynlut tang 41% na ka jingmang. Dei na kine ki daw ba ka pule puthi ka hiar bha ha kane ka jylla namar ka pisa kaba dei ban pynlut ha ka ban kyntiew ïa ka pule puthi la shu pynphai ei sha ka sorkar kmie. Ym pat lah ban tip la kane ka pisa ka long na ka bynta ban tei ïa ki ïing skul/kolej thymmai lane ban pynbha ïa kiba rim ne ïa kiwei pat ki kam kyntiew ïa ka pule puthi hynrei ka jingpynphai kylla ïa ka pisa namar ba ym lah ban pynlut ïa ka, ka kdew ba ka jingmang tyngka ka long kaba lah shu leh thurmur.
Halor kine kiei kiei baroh ki don ruh ki jingpynlut pynsep kiba khlem da ai bor da ka ïing dorbar thaw-aiñ ha u snem 2022-23 kaba poi sha ka 574.74 klur tyngka ha kaba bun tam ka pisa – 550 klur tyngka la pynlut ha ka tnad bording (Power Department). Ka Ophis CAG ka la kdew ba ka jingpynlut na ka pla pisa paidbah (Consolidated Fund) khlem da ïoh bor na ka dorbar thaw-aiñ ka long kaba bakla shibun eh. Kane ka kdew ba ym don kano kano ka jingteh lakam halor ka jingpynlut ïa ka pisa paidbah. Dei namar kane ka daw ba don ki khep kiba donkam ban pynlut pisa hynrei na ka bynta kita ym don pisa namar la shu pynlut phut ha kiwei pat ki bynta.
Dei na kane ka daw ba ki paidbah bad khamtam ki MLA kiba ngi jied ki dei ban pule sani bha ïa ka CAG report bad ban pan jingkheiñ tiak pa tiak na ka sorkar halor kine ki jingpynlut thurmur kiba la jia haduh mynta.