Mynta u snem ka jylla Meghalaya ka la kynjoh 50 snem bad la sdang ïa ka jingrakhe ia kane ka jingdap 50 snem da ki prokram har rukom. Hynrei hato don jingkylla ne em ha ka jingim jongngi ki paidbah pat ha kine ki 50 snem? Hato ka jingduk ka la nang duna ne nang kiew? Hato ka jingbym don jaka da ki trai shnong riewlum wat tang ban shna iwei i ïing trep ruh ka pynjynjar mynsiem ne em ïa kita ki nongthaw aiñ kiba ngi ïa jied man la ka san snem? Hato ngi ïoh mo ïa ka um bam um dih kaba khuid ba suba ne ngi ïoh pynban da ka um dih kaba pynïoh pang pynban iangi?
Hato ki khynnah hapoh 14 snem ka rta baroh ki leit skul ne bun na ki, ki hap sangeh noh ka leit skul namar bym lah kyrshan shuh ki kmie ki kpa (bunsien tang ka kmie marwei namar lah phet noh u kpa)? Man ba nga leit sha ki jaka kiba kham kyndong nga shem ba ki bun bah ki khynnah shynrang kiba hapdeng 12-14 snem ka rta kiba leit ap masi ha ka jaka ban don ha skul. Hato ngi ju pyrkhat mo ïa ka lawei jong kine ki khynnah ki bym lah ban pyndep ïa ka jingpule jong ki? Lah ju ong ba ka thoh ka pule (education) ka long kum u thied budlum uba kyrshan ïa ki jingtrei kam ka met jongngi. Khlem ka thoh ka pule ngi sah dien ha kiba bun ki bynta hynrei khamtam eh ha ka ban shim ïa ki rai kiba dei ha ka por ba ngi jied ïa ki nongthaw aiñ. Kine ki nongthaw aiñ ki don ka jingkit khlieh ban thaw ïa ki aiñ ki ban kham pynbha ïa ka jingim jongngi bad ban kyntiew ïa ka jylla ha kiba bun ki bynta. Kawei na kita ki kamram ba kongsan jong ki nongthaw aiñ ka dei ba kin pyrkhat sani bha kaei ka aiñ kaba donkam eh ha kane ka jylla.
Ha ki snem kiba kham mynshuwa ha ka por ba dang long myntri rangbah u Bah BB Lyngdoh u lah buh ïa kawei ka komiti ka ban peit sani bha halor ka rukom pynïaid ïa ka khyndew, ka bri bad kumno ba ki riew shimet ki ïoh ban long trai halor ka ri raid. Ha kato ka por u Bah BB Lyngdoh uba ïohi jngai ïa kaei ka ban sa jia ha kane ka jylla u la pyrshang bad wad jingtip sani bha halor ka jinglong trai ki briew halor ka bri ka khyndew ha kane ka bri u Hynniewtrep. Hadien ba la mih ka report jong ka Komiti ïa kaba la khlieh da ki riew shemphang, U Bah BB Lyngdoh u la tyrwa ba dei ban leh noh da kata ka “Cadastral Survey” kaba mut ba ka sorkar kan wad jingtip janai mano ba long trai halor kano ka jaka. Ka sorkar kan lah ruh ban tip uno ne kano ka riew shimet ki don haduh katno ka jaka, namar lada tang kiba don spah ki ïoh lad ban thied lut ïa ki lum ki wah bad wat ïa ki khlaw ki btap ruh te kiwei kiba ym kot bor ban thied duh wat tang shi nongrim ïing pat kin leh kumno? Hato ki hap ban shong wai shi jingim bad ban siew bai wai ïing nalor ba ki lah duk lypa? Kaba phylla ka long ba ïa kane ka jingtyrwa jong u Bah BB Lyngdoh kaba dei kawei ka ki jingpyrshang kaba bha tam, la pyrshah tyngeh da u Bah Hopingstone Lyngdoh jong ka HSPDP. U Bah Hoping u pyrkhat ba kane ka jingthmu jong u Bah Bring ka long ban khrong khajna (land revenue) na ki trai ri, trai muluk bad u la pynshit ïa ki paidbah ba kin pyrshah ïa kane.
Mynta pat ngi shem ba tang katto katne ki heh spah ki thied da ki phew acre ki jaka, khamtam ha kito ki bynta jong ka jylla ha kaba ka sorkar ka thmu ban shna surok lane ban tei ïa ki ophis ne kiwei pat ki jingtei. Mynnor, ïa ka wah bad ki khlaw ym ju don ba kam trai namar ki dei ki spah jonglang lane kaba ong ha ka ktien phareng ka ‘community resource’ ïa kaba la long trai da ki paidbah. Mynta pat ngi shem ba wat ki jaka kiba don um (catchment) lah long trai da ki riew shimet bad ki la die um kylla ïa ki paidbah. Kane baroh ka kylla long namar ba ki nongpynïaid shnong kum ki syiem, nang ai shuh shuh ïa kiba la don spah don phew lypa katba kiba duk ki la nang duk shuh shuh.
Katkum ki jingtih bniah (research) na ka NITI Aayog ( ka tnad sorkar kaba dei peit ïa ka long ka man ha ki jylla baroh) lah shem ba kumba 37 na ka 100 (37%) ki briew ha Meghalaya ki long kiba duk bha. Kane ka lah jan ïaryngkat bad ka Bihar. Mangi kiba shong ba sah ha sor Shillong ngim lah satia ban sngewthuh ïa kane ka jingshisha. Hynrei ka jingwan tuid jong ki briew sha sor Shillong tang ban kamai ja kpoh ka kdew shai kdar ba sha ki shnong rit kiba jngai na sor Shillong ka jingduk ka lah kiew namar ym don lad ïoh kam ïoh jam. Lah shu bun sa tang kiba die jingdie ha madan bad rud surok bad ym tip la ki im sngi ne em. Ka sorkar kam pyrkhat ei ei shaphang kine ki briew kiba shem jynjar. Kito kiba ha ka sorkar ki pyrkhat beit tang ïalade shimet. Ki nongthaw aiñ ki thew beit kumno ban ïoh thied ïing lane ban thaw ïa ki ïing paki dulan ha ki jaka kiba remdor bha ha sor Shillong.
Kawei ka nuksa ka long ka Cleve Colony ha kaba bun ki nongshnong shnong ki dei ki heh spah. Uwei u myntri kane ka sorkar MDA mynta u lah tei ïa ka ïing paki-dulan ha kane ka dong bad kaba i saitmet ka long ba kata ka ïing ka phai sha kawei na ki dong kiba duk tam ha Malki – ka Wahkdait. Ka jingthmu jong uwei pa uwei uba kwah ïaleh elekshon ka long beit tang kumno ban kamai spah. Ki jingkren jali-ja-um ha ka por elekshon bad ki jingkular ban ‘shakri’ ïa ki paidbah. Phewse ki shakri ïalade shimet.
Tip haduh lano ngi ki paidbah ngi shah ïalam bakla kumne? Haduh lano ngin shah thok shah shukor. Bad balei ba ngim buh ïa ki jingkylli kiba eh hakhmat kine ki nongthaw aiñ haba ki wan khroh ïa ngi ba ngin jied ïa ki? Kylli ïalade kane kawei ka jingkylli ko paidbah – Hato don uwei ne u nongthaw aiñ (MLA) uba duk bad uba ym don tang ka ïing shong ruh? Hynrei ki paidbah nongthep vote pat wat tang kawei ka ïing shong kaba rit ruh ym don. Hap ban shu shong wai. Haba kumne don jingmyntoi aiu keiñ ban dang ïa jied nongthaw aiñ? Mynta ka kynti te ngi dei ban jied da ki nongthaw aiñ kiba tip briew tip Blei bad ki ban wanrah ka jingkylla ha ka synshar khadar ha ka jylla.
