Ka jingshah pynïap dusmon u Raja Raghuvanshi ka dei ka kam be-aiñ kaba shyrkhei bad kaba kyllaiñ. Lymda dei ba ki Pulit ka Meghalaya ki shem kloi ïa ki suba nongpynïap briew, kane ka Ri ki Lyoh kan jin da la khah da ka snam uba lui lui. Katba kiba bun ki dang ïa kamai ja na kane ka jingjia bad pynkbih ïa ki nongpeit lyngba ki lad pathai khubor jong ki, nga shimet nga sngewnguh bad ai khublei kyrpang ïa baroh kiba la don bynta ha kaba wad ïa ka met jong u Raja Raghuvanshi, khamtam eh ïa ki khun ki hajar ka Hima Sohra, ki nongshong shnong ka Jylla kiba la shim khia ïa kane ka kam bad da ka jingieit, ka jingïaishah bad ka jinglen lade ki la wad haduh ban da shem ïa u. Ym lah ruh ban klet ïa ki trai shnong ka thaiñ Sohra, ki samla kiba kamai jakpoh na kaba ïalam lynti ïa ki tourist, ki Pulit bad ki Dorbar Shnong kiba la ïatrei shitom haduh ban da lah ban shem kaei kaba la jia.
Kaei ba ka Meghalaya ka don ban khring ïa ki Tourist?: Ka Jylla Meghalaya ka don ka spah bah ha ka jingitynnat ka mariang bad ki jingdon jingem kiba la buhrieh hapoh ka meiri sawkun. I Kong Helen Giri ha ka kot, The Khasis Under the British (1990) i batai shai ïa ka jingitynnad bad ka spah mariang kaba don ha ka Ri Hynñiewtrep. Katba u Milton Sangma, u nongthoh History uba tip bniah ïa ka history bad kolshor jong ki Achik, u batai ba “ka Garo Hills ka dei ka thaiñ kaba ïoh pdiang ïa ka jingai sngewbha jong ka mariang. Naduh ki kshaid bad ki pung kiba shlei da ki dohkha, dohpnat kiba bun jait. Nangta ki lum bad ki syntai lum kiba ïasoh bad ki khanatang bad ki jingngeit tynrai. Ka Ri Achik ka dei ka jaka shong jong ki mrad khlaw bad ki sim ki doh, kum u hati, ki khla, ki sniang, ki miaw khlaw, ki masi, ki blang khlaw bad kiwei. Nalor nangta sa ki syntiew ki skud kiba mih, kiba phuh ha ki khlaw ki btap bad ki kynbat kiba bun jait”. (Milton Sangma, History and Culture of the Garos, 1984).
Katno tam ka jingitynnad bad jingithiang ka Ri Hynñiewtrep. Ki lum bad ki syntai lum ki tyllun ha ki padun bad tyngkhuh sha ki pyntha. Ki kshaid, ki wah, ki thwei bad ki lhuh kiba jylliew. Lada phi wan na sha ri thor bad tang mar ïa kiew ïa ki Lum Khasi phin sma ne mad nyngkong ïa ka jingiwbih jong ki diengkseh. Nangta ka jingphylla jong ki krem, ki pubon, ki wah kiba khuid khlir khlir bad ki umpohliew kiba kyrsoi da ka um khluit, ka umshit. Kine baroh ki ïakyllum lang ha ka jingmaïan jong ka mariang bad ka jingkhraw ka spah jong ka. Sa ki dieng ki siej kiba lai phew skit, ki law kyntang bad ki mawbynna kiba ïathuhkhana ïa ka juk bad jingstad jong ki kpa ki kmie tymmen jong ngi. Kumjuh ruh ki tiewdohmaw bad ki tiewkhlaw kiba pynïap bieij ïa ki khmat jong ki nongpeit.
La khmih lynti ba ka jingwan ïuhkjat jong ki tourist kan kiew bha ha kane ka snem 2025 bad i kumba ka kam jngohkai pyrthei ka dei ka lad kamai jakpoh kaba khraw tam ïa ki nongshong shnong ka Meghalaya. Ka jingbei tyngkai jong ka Sorkar Jylla ha ka kam jngohkai ka la nangkiew katba nangïaid ki por bad wat ki nongshnong shnong ruh ki la mih shakhmat bad long shlur ban bei ne theh tyngka bai seng ha kane ka kam. Ha ryngkat ka jingïarap ka Sorkar, ki riewshimet ki la sdang ban seng ïa ki dukan bam ne ki dukan sha, ki dukan ja. Ki Dorbar Shnong bad kiwei ki kynhun ki la shna ïa ki jaka shangkai pangad bad pynïaid ïa ki jaka jngohkai pyrthei bad ruh ki la shimti ban pynïaid ïa ki jaka leit shabar, ki jaka pynïeng kali, ki pynbiang ïa ki umbam umdih bad kiwei. Ha kylleng ki shnong bad khamtam eh ha nongbah Shillong ki trai Jylla ki la tei ïa ki ïingbasa bad ki shna ne die ïa ki dur ne ki tiar sah jingkynmaw na ka bynta ki tourist. Watla kam pat don ka jingbei tyngka kaba heh, hynrei ka Sorkar ka ïaleh ban pynlong ïa ki tamasa kiba heh bad kyrshan ïa ki nongshong shnong da kaba ai ïa ki kali kiba kyrpang ban kit ïa ki tourist. Shuh shuh ka Jylla Meghalaya ka la pynmih ïa ka Meghalaya Homestay Scheme ban kyrshan ïa ki riewshimet ban thaw ïingbasa bad kumta ter ter.
Katkum ki kaiphot jong ka snem 2023-24 ka jingnoh synñiang jong ka tnat tourism sha ka ïoh ka kot jong ka Jylla ka long tang 4.1% bad ka kam jngohkai pyrthei ha ka Jylla ka lah ban ai kam tangba kumba 2.87% kaba long kaba rit tam napdeng kiwei pat ki tnat ai kam ai jam. Phewse, la ñiew ïa ka kam jngohkai kum kawei na ki lad kamai ja kpoh bad lad ai kam ai jam kaba kongsan ha ka Jylla. Ym lah satia ban ïoh jingkheiñ kaba thikna halor ka jingdon jong ki ïingbasa ha ka Jylla. Hynrei ka Sorkar Jylla ka la mang bad kut jingmut ban thaw haduh 5000 tylli ki ïingbasa hapdeng ki snem 2023-24 bad 2027-28 bad ka Sorkar Jylla ka la buh thong ruh ban shna haduh 1000 tylli ki ïingbasa hapoh ka snem 2023-24. To ngin ïa mutdur ba ka Sorkar ka la lah thaw ïa ki 1000 tylli ki ïingbasa bad ba ïa kine ki la aiti sha ki riewshimet ban pynïaid ïew. Lada kawei ka ïingbasa ka kamai T. 3000 tyngka shi sngi, kumta 1000 tylli ki ingbasa ki lah ban pynmih kamai kumba T.30, 00000.00 ha ka shi sngi bad T. 90, 000,000.00 ha ka shi bnai. Shuh shuh lada kawei ka ïingbasa ka lah ban ai kam lai ngut ki nongtrei bad 1000 tylli ki ïingbasa ki la lah ban ai kam na ka bynta 3000 ngut ki nongtrei. Te kumno pat shaphang ki hok jong ki nongtrei-nongbylla kiba trei ha kine ki ïingbasa bad ha ki kam jngoh kai pyrthei? Hato ki ïoh ka bainong kaba khraw ba kin im? Hato ki don ki lad ban ïada ïa ki hok jong ki? Naduh ki shuti, ki kynta treikam, ka bai dawai, ka bai skul ïa ki khun, ka bai wai ïing, bai leit bai wan bad ka bainong ha ka por ba trei palat ïa ka por?
Ka jingskhem bad jingneh jong ka lad kamai jakpoh ha ki kam jngohkai pyrthei: Shi sien peit na ki dak jingkheiñ haneng i kumba ki long ki dak jingkheiñ kiba heh bad bakhraw, hynrei u dak jingkylli u ïai mih hato ka lad kamai jakpoh ha ki kam jngohkai pyrthei ka long kaba skhem bad kaba neh slem? Ka jingbym skhem jong ka kamai jakpoh ha ki kam jngohkai pyrthei ka lah ban long na kiba bun ki daw; kum ka jingjulor noh ka mariang lane ki Dorbar Shnong ne ki kynhun sengkam ha ki jaka jngohkai kim lah shuh ban pynbiang ïa ki jingdonkam ba kongsan jong ki toursit lane ki Shnong ne ka Jylla kiba shaniah tylli ïa ka ïoh ka kot tang na ki kam jngohkai pyrthei ki lah ban kynduh jingeh lada don ka jingpynjulor ki bor mariang kum u jumai, ka jingshlei um bad ki jingeh ki lah ruh ban mih na ka daw ki kynrum kynram ha ka saiñ hima. Ym lah ban len ba ka kam jngohkai pyrthei ka long kaba shong syor bad kan ym lah ban kyrda lada don ki jingpynkhih ne jingpynthut. Dang shen ka jingpakhang ïa ki kali kiba wan na Jylla Assam ban leit sha ki jaka jngohkai sha Sohra, ka la jan pynkylla lieng ïa ki kam jngohkai ha ka Jylla bad wanrah ïa ka jingduhnong kaba da ki klur tyngka. Ka jingai khubor bakla halor ka jingïap u Raja Raguvanshi ba ka Meghalaya ka dei ka Jylla kaba jyllei da ki kam pyntriem ka la jan pyntroiñ bad pynkordit ïa ka ïoh ka kot jong ka Jylla.
Ka Jylla Meghalaya ka shaniah ïa ka jingkiew jong ki kam jngohkai pyrthei ha ka jingitynnat jong ka sawdong sawkun bad ka mariang. Kumta ka jingpynneh pynsah ïa ka mariang ka long kaba kongsan tam, ym tang na ka bynta ka jingmyntoi ki kam jngohkai pyrthei hynrei na ka bynta ka jingim, ka kolshor bad ka jinglong tynrai jong ki jaitbynriew trai muluk kiba im ha ka Jylla. ñiuma, ka jingpynjot pathar ïa ka mariang ha ka Jylla ka long kaba ishyrkhei bad lymda ngi lah ban ïada na kane jingpynjot pathar ïa ka mariang, ki Jaitbynriew trai ri kin sa im kordit. Ha ka snem 1984, u Milton Sangma, u la pynpaw ïa ka jingsngewdiaw halor ka jingpynjot pathar ïa ki khlaw ki btap ha Ri Lum Garo da ki nongsynshar, ki heh sorkar bad ki nongkhaïi kiba khwan myntoi shimet. Ha pyrshah jong kane, mynta ngi ïakren bad ïatai ïa ki kam jngohkai pyrthei kum ka lad kamai jakpoh. Kaba kongsan eh ka long ban pyrkhat ba kumno kine ki jingmyntoi ba ngi ïoh na ka spah mariang kin neh bad ngin pyndonkam ïa ki da ka jingkitkhlieh.
Ka kam die met bad kiwei de ki kam pyntriem: Ka Jingtynjuh ïa Ka Jylla: Ha Meghalaya ngim don ïa ki dak jingkheiñ lymne ki jingjurip lymne ki jingtip kiba bniah lymne ki jingpynshisha ban kdew ba ka kam die met ka ïasnoh bad ki kam jngohkai pyrthei. Hynrei ym lah pat ban len ba ka kam die met ka dei ka kam kamai ja kaba la ju don ha ka Nongbah Shillong bad ka dei ka kam buhrieh kaba pynbiang ïa ka jingthrew jong ki katto katne ki nongshong shnong bad ki briew kiba wan ba leit sha ka Jylla bad ka Nongbah. Lada jia ba phi ïaid kai pangad mynmiet, khamtam ha ki sngi ba kut taïew na Khyndai Lad sha ka lynti kaba ha lyndet ka ophis jong ka Meghalaya Assembly, khlem pep phin shah tyrwa ha ki “dalal” kiba wan khroh ïa phi ban leit shongkai sngewbha bad ki nongdie met.
Ha kane ka jingthoh, ngam don ei ei ban kynthoh pyrshah ïano ïano ruh lymne ban bishar, lymne lorni briew, hynrei kane ka jaka naduh Khyndai Lad ter ter ka dei ka jaka kaba bun paidbah bad ka ïew ka hat ruh ka thnem bha bad ki don ruh kiba tyrwa la ka jong ka met ban pynhun ïa ki briew kiba threw. Lehse, ha kane ka Nongbah mynta ki lah ban don kiba shu ïakut lyngba ka telephone ne kiwei pat ki lad phah khubor, hapdeng kiba threw bad kiba die met, bad ei ba tip ki kham bun kiba kum kita ban ïa kiba ngi ïohi da ki khmat ba ki khroh ieid ïa kiba ïaid ba ïeng ha Khyndai Lad. Ha ka snem 2023 ki bor pulit ki la khynra ïa kane ka surok bad kiwei de ki jaka ban tehlakam ïa ka kam die met. Ki la kem ruh ïa kiba suba ba ki die met ha ki thaiñ Khyndai Lad. Kane ka jingleh jong ki pulit ka la pynlong ïa i Myntri ka Sorkar Jylla ban pynshai paidbah kumne, “ba ym lah ban kdew kti ne tah matïong ïa kano kano ka kynthei kaba ïeng ha surok ba ka dei kaba die met khlem ki jingpynshisha ne ki sakhi kiba biang. Ngi donkam ban pynshisha ha shuwa ban kynnoh ïa kano kano ka briew kaba ïeng ha surok ba ka dei kaba die met. Ki dei ban don ki jingkdew kiba shai halor kane ka phang…”
Katei ka jubab ka pynpaw ïa ka jingïar jingmut bad jingkhraw mynsiem jong ka Sorkar Meghalaya ha kaba ïadei bad kane ka kam kaba la rim tam ha ka history jong u khun bynriew. Ym lah ban shu pynrem ne kynthoh pyrshah ïa ki briew kiba im ja na ka kam die met. Hynrei ka Sorkar bad ka imlang sahlang ki dei ban don ka jingïatiplem bad thaw ki lad ban ïarap bad kyrshan ïa kiba im ja na kane ka kam die met bad ban weng ïa ki jingeh jong ki. Mynta kumne ka jingdon jong kiba ïoh ïa u khñiang jingpang HIV/AIDS ka la nangkiew, kumta ka Sorkar Jylla ka dei ban shim khia ïa kane bad ban ïarap ïa ki briew kiba die met, khamtam ïa ki kynthei.
Ka kam die met ka dei kaba la don naduh hyndai bad ka dei kawei na ki kam khaïi be-aiñ kaba heh tam hadien ka kam khaïi drok bad tiar thma. Ha kane ka juk mynta ka la mih pyrthei sa kata kaba ki khot ka “Sex Tourism”. Ha kiwei pat ki kyntien, ka “sex tourism” ka mut ba ki nongshang pyrthei ne ki tourist ne kiba leit jngohkai kylleng, ki leit ym tang ban ïohi jaka, hynrei ban leh sngewbha bad pynjah thait ïalade ne pynhun ïa ka jingthrew. Kumta ka jingdon jong ki nongdie met ha kino kino ki jaka ne Ri ne Nongbah ka khring bha ïa ki nongjngohkai kiba thmu bad kwah ban leh sngewbha bad pynhun ïa la ka jingthrew. Lada ka long kumne, lehse kan mih ka jingkylli, hato ka Jylla Meghalaya kan shah tyllep noh ha kane? Ne kan ïai bat ïa kata ka jinglong tynrai ha ka akor ka burom? Lane kumno kane kan ktah ïa ka kam jngohkai ha ka Jylla kaba la sdang ban kiew bha mynta?
Sa kawei pat ka jingeh ka long ba ki kam pyntriem kum ka tuh ka thiem, kam pynïap briew, ki kam lute bad kam thok kiba lah ban khanglad ne pynthut ïa ka jingïaid shaphrang jong ki kam jngohkai ha ka Jylla. Kum kine ki kam pyntriem ki ktah jur bad ki pynthohbria ne thoh dak ïong ïa ka Jylla. Lada ki kam pyntriem ki jia khah khah kan pyntieng ïa ki nongleit nongwan bad ki nongrung nongmih sha ka Jylla, kaba kynthup ïa ki tourist. Kumta kan ktah ïa ka jingwan jong ki nongjngohkai. Lehse, kito kiba la ju wan kin ym kwah shuh ban wan bad ki lah ruh lehse ban maham ïa kiwei ba kam long kaba shngaiñ ban leit sha Meghalaya bad kumta ter ter.
Dang shen ka la jia kawei ka kam tuh na ka kali ba pyndonkam ki tourist ha Mawblei. Katkum ki khubor la ïathuh ba ki runar ki la ïoh ban tuh ïa ki mar kiba remdor bad kumba san phew hajar tyngka na ka kali ba shong ki toursit na ki thaiñ Mawblei, Shillong. Ka long pat kaba sngewtynnad ba ki pulit ki la ïohkem mar mar ïa kita ki nongtuh bad la ïoh ban kurup ïa ki mar bad ka pisa kaba la shah tuh.
Ka jingtynjuh kaba khraw ïa ka Sorkar Meghalaya ka long ban pynlong ïa ka Jylla kaba lait ym tang na ki kam tuh kam thiem ha ki jaka ba leit kai ki tourist, hynrei ka Jylla baroh kawei ka dei ban don hapdeng ka jingshong suk shongsaiñ ha ki liang baroh.