Ha kine ki khyndiat bnai ngi ïohsngew shibun bah ki jingud jingnam shaphang ki surok kiba lah jot lah pra bad kiba ym ikop shuh ban khot ïa ki ki surok rong. Ki lah kylla surok maw, surok khyndew bad surok shyiap. Ka surok na Jowai bypass kaba dang dang shu maramot ha u snem 2022 mynta ka lah long kum ba bret da u bom uba la pynpra ïa ka surok phew le phew. Bad ynda leit leilei sha thaiñ Khliehriat shaduh Lumshnong ter ter sha Sonapur ka surok ka lah jah noh. Don sa tang ki maw khohruh khohram.
Naduh ba shimti ka sorkar MDA ïa ka synshar khadar ha kane ka jylla ïa ki kam kontrak surok baroh lah aiti ha ka Dhar Construction Company ïa kaba la pynïaid da u Bah Ngaitlang Dhar u hymmen jong u symbud myntri rangbah (Deputy Chief Minister), Sniawbhalang Dhar. Ha ka ktien phareng ïa kane ka jinglong ha kaba u myntri sorkar uba ha ka jingshisha u dei ban peit bad pynïaid beit ïa ka synshar khadar khlem noh shiliang khmat ïano ïano ruh un don bynta pynban ha ka kompeni kaba pyntrei kontrak, lah khot ka “conflict of interest” lane ka jingbym lah shuh ban trei hok ïa ka kam myntri. Kane ka la jia ym tang mynta. Don ki myntri kiba bat ïa ka kam PHE ha ka sorkar MDA kaba nyngkong bad kiba long ruh ki kontraktor. Te haba kumta kumno ngi khmih lynti ba kin trei hok ïa ka kam? Kin ïaleh katba lah ban pynïoh-nong ïalade bad kata hi ka ktah ïa ka kam kaba ki trei. Ha ka jaka ban poi um lut ki ïing baroh ha ka por ba la buh ngi shem pynban ba bun bah ki shnong wat ha sor Shillong kiba dang hap ban thied um na ki tanker. Ki nongdie um te ki la riewspah keiñ; ki paidbah pat sah ha ka um-dum namar ba mangi baroh ngim kloi ban buh jingkylli hakhmat ka sorkar haba ka leh bakla.
Na ka liang ki surok mynta ka Dhar Construction Company ka la ïoh lut ïa ki kontrak pyntrei surok kylleng ka jylla. Kane ka mut ba ki lah ïoh ïa ka “Monopoly” lane ba ym don shuh kiwei ki kontraktor ki ban ïa ai reng pyrshah ïa ki ha ka thep tender shna surok. Kane ka pynlong ïa kita ki kontraktor kiba bat ruh ïa ka bor hapoh ka sorkar ba kin leh mon. Kim salia lada ka surok kaba ki shna kan jot noh shen namar ki engineer ruh kim nud ban leh pyrshah ïa u myntri. Ki hap ban ai ïa ka “completion certificate” lane ka jingkubur ba ka kam trei surok ka la dep bad ka biang lut nadong shadong. Ngi ki paidbah ba hap pyndonkam ïa kato ka surok pat ngi shem ba kam biang eiei ruh.
Lada ngi phai sha ka surok na Jowai-Amlarem sha Dawki ngi shem ba ki nongpynïaid shnong shato ki shem ba ka jingshna ïa ka surok kam biang eiei ruh bad ki la byrngem ban leit sha ïingshari lada ki kontraktor kim trei biang bad trei pynbha ïa kato surok. Ka jingkylli ka long balei ba ngi jied da ki nongkhaïi bad ki kontraktor ban synshar ïa ka jylla jongngi? Naduh ba sdang ka jylla Meghalaya ngim ju ïohi koit kita ki MLA ki ban long ruh ki “businessmen.” Mynta pat jan uwei pa uwei u MLA bad MDC ruh ki long shuwa ki nongpyntrei kontrak bad ka kam MLA/MDC ka long tang ka kam kaba ki trei haba ïoh por. Lada ngi ïai jied ïa kum kine ki briew ban long kita ki “nongïalam” lane ki “leader” jongngi te kam sngew pher keiñ ba ka jylla jongngi ka hiar haduh katta katta ha kiba bun ki bynta. Naduh ka pule puthi ha kaba ki khynnah kiba pep skul naduh Klas Primary, haduh Middle bad High School ka la nang kiew man u snem; ka jingbym koit bym khiah namar ba duna ka bam kaba tei (malnutrition) haduh ka jingkiew ka jingduk ka la nang bam kruiñ ïa kane ka jylla jongngi.
Ha kane ka juk mynta ngi shem ïa ki katto katne ki Khasi-Pnar kiba riewspah palat bad don pat kiba bun balang kiba la ban ka jingduk. Hato ïa kum kane ka jaidbynriew dang lah mo ban khot ka jaidbynriew ba dang sahdien haba ki khun ki kti jong ki heh spah baroh ki pule ha ki skul rit bad skul bah shabar na ka jylla bad wat shabar ri ruh katba ki khun jong kiba bun ba lang kiba duk pat tang ka ïing skul ruh kaba lah jot; ki nonghikai ruh ym tikna namar ba kim ïoh jingsiew man u bnai. Namarkata ki khynnah bapli ki sngew lehnohei ban leit skul haba ym ïoh jinghikai kaba pynmyntoi ïa ki.
Kaba phylla ka long ba ha ki jaka kum ka East Jaintia Hills bad West Khasi Hills ha kaba ki don ki heh spah (high level) kiba la lum spah na ka jingtih dewiong, pynban kim kloi ban seng wat tang kawei ka skul ruh na ka bynta ki khynnah ha kato ka jylla kiba wan na ki ïing ki sem baduk. Ha kiwei pat ki jylla bad ki ri ka pyrthei ki nongtrei business kiba pawnam kum ki Tata bad Birla, ki jong u Azim Premji bad kiwei kiwei, ki la noh synniang shibun bah ha ka ban kyntiew lem ïa ka imlamg sahlang. Ki pynïeng ïa ki skul bad skul bah, ïa ki hospital bad ki ïarap ruh ïa kiba bun ki seng kiba trei mon sngewbha ban kyntiew lem ïa kiba duk ba rangli. Ha kane ka jylla jongngi pat ki heh spah ki pyrkhat beit tang ïalade shimet. Kat nang ïoh lum spah katta ki nang lalot bad kwah khur lut ïa ki kam kontrak baroh. Kane ka jinglalot spah ka lah ngam shaduh sha ki shyieng bad kim ïohi shuh ïa ka jingduk jingduna jong kiwei. Ki peit beit khliaw kumno ban lum spah na ki kam pynroi kiba la bei pisa da ka sorkar jylla bad sorkar kmie. Dei na kata ka daw ba ka jylla Meghalaya ka la nang sahdien katba nang ïaid ki snem.
Nga la ju ong ha kane ka rynsan ba ha ka ri synshar paidbah mangi ki paidbah ngi dei ban peitngor bad buh jingkylli hakhmat ka sorkar ïa ki jinglut jingsep ha ki kam pynroi baroh naduh ka kam shna surok haduh ka kam pynpoi um sha ïing bad ka rukom pynïaid ïa ki skul khamtam eh ha ki nongkyndong. Lada ki paidbah ki dang ai lad ïa ki “businessmen” bad ki heh spah ban ïai synshar ïa kane ka jylla te khlem pep ka jylla kan sa nang hiar ha ki bynta baroh. Balei ngi sngewphylla ba kiew ka jingdih droks. Haba la bun ki samla kiba ka skul ruh kim pyndep bad ka kam ruh kim ïoh te ki lah shah tyllep da u lyoh ka jingduh mynsiem. Ka jingdih droks ruh ka don la ka daw. Shuwa ba ngin kynnoh ïa ki samla kiba ngat ha u droks ngi dei ban phai shuwa sha ka sorkar bad kumno ba ngi shah ïuhroit lut ki hok jongngi baroh.
Lada u paidbah um ïakhih da ka lynti kaba dei kata ngin ym ïohi ïa ka jingkylla ha kane ka jylla Meghalaya.
