Kumno ngi dei ban pyrkhat halor ka Artikl 371 bad ka Khyrnit Bahynriew
Kitdor H. Blah

Ka aïom thep vote ka ju pynmih ïa ki nia politik kiba har rukom. Ka long kaba kham sngewsih haba kane ka shim ïa ka dur jong ka jingpynsngewthuh bakla halor ki mat kiba khia. Kawei na kine ki nia ka long halor ka Artikil 371. Lyngba kane ka jingthoh, u nongthoh u kyrmen ban pynwandur ha ki nongpule ïa ka rukom pyrkhat kaba dei halor ka mat jong ka Artikil 371 bad ka Khyrnit ba hynriew.
Ha kaba nyngkong, ka long kaba donkam ban kdew ba kane ka mat jong ka Artikil 371 kam don jingïadei eiei bad ka MDC elekshon lane ka Sixth Schedule. Ka jingong ba kiba sngew donkam ïa ka Artikil 371 kim dei shuh ban ïakhun ïa ka elekshon MDC, ka long kum ban ong ba kito kiba sngew donkam ban ïoh ïa ka jylla lajong mynshuwa ruh kim dei shuh ban ïakhun ïa ka elekshon MDC ha kito ki por. Kine artylli, kata ka jingïoh jylla lajong bad ka Sixth Schedule, ki dei la ki jong ki phang. Kumjuh ruh, ka Artikil 371 bad ka Sixth Schedule ki dei la ki jong ki phang. Kum ka nuksa, ka Sixth Schedule kam kren halor ka mat ‘transfer of land’ hynrei ngi la ïoh ka Land Transfer Act kaba mynta na ka Ïingdorbar thawaiñ jong ka jylla Meghalaya. Ka jingmut hangne ka long ba ka jingïoh ïa ka jylla lajong ka lah ïarap ban thaw ïa ka aiñ kaba ki ADCs ki khlem lah ban pynlong aiñ. Kumjuh, ka Artikil 371 ka lah ban wanrah ïa ka jingïada halor ki mat bad ha ka rukom kaba ka Sixth Schedule kam batai.
Te lada ki nongpule ki la hun ba ka Artikil 371 bad ka Sixth Schedule ki dei la ki jong ki phang, donkam ban kdew shuh shuh pat ba kine artylli ki mat kim don ka jingïatyngkhuh, da kaba pynïapher hapdeng jong ki kumne: Ka Sixth Schedule ka ai ïa ka bor thaw aiñ katba ka Artikil 371 kam ai ïa kata. Te kam don ka jingïatyngkhuh hapdeng kine ki artylli ki mat ha kaba ïadei bad ka jingthaw aiñ. Sa kawei, ka Sixth Schedule ka pynkup bor ïa ki ADCs, katba ka Artikil 371 ka pynkupbor ïa ka jylla.
Te kaei pat ka rukom pyrkhat kaba ngi dei ban don haba ngi peit ïa kine ki mat artylli? To ngin peit ïa kine ki mat artylli na kata ka phang kaba long ka jingïasyriem hapdeng jong ki, bad kata ka long ka Autonomy lane ka jingsynshar lade kaba ki ai. Ban shu batai lyngkot, ka autonomy lane ka jingsynshar lade kiba ngi lap ha baroh ar, ka la wan hiar pateng sha ngi na ka sorkar Bilat bad kam shym mih na ka jaka ba suda. La bsut ïa ka hapoh ka Constitution, hynrei ka lah wan hiar pateng lyngba ka history bad ka sorkar Bilat.
Kum ban shu pynkynmaw, u symbai jong ka jingsynshar lade ha kine ki ri lum ka la sdang mynba ka Sorkar Bilat ka lah batai ïa kine ki ri lum lem bad kiwei kum kita ki Scheduled Districts ha u snem 1874, kaba mut ba ki aiñ jong ka sorkar Bilat kiba treikam ha kylleng ka ri India kin ym treikam ha kine ki ri lum jong ngi, lane yn pyntreikam katkum ki jingpynkylla kiba ïadei bad kine ki jaka. Ha u snem 1919, ka sorkar Bilat ka la bteng ïa kane ka jingsynshar lade da kaba batai ïa kine ki ri lum kita ki jaka sahdien. Ngi dei ban sngewthuh shai ba ka kyntien backward lane sahdien hangne ka thew ïa ka rukom shah synshar, kaba mut ba kine ki ri lum kim long kiba ibit ban wanrah hapoh kajuh ka rukom synshar kumba long ka kylleng ka ri India. Te, la pynkupbor ïa u Governor-General jong ka sorkar Bilat ha India, ba un batai kino ki aiñ jong ka Ïingdorbar thawaiñ jong ka ri India ki ba yn pyntreikam ha kine ki ri lum, bad katkum ki jingpynkylla kiba ïadei bad kine ki jaka. Te ha u snem 1935, lah bteng biang ïa kane ka autonomy da kaba pynkupbor ïa u Governor ba un batai kino ki aiñ jong ka Ïingdorbar thawaiñ pdeng bad Ïingdorbar thawaiñ ka province ki ban treikam ha kine ki ri lum, bad katkum ki jingpynkylla kiba ïadei bad kine ki jaka.
Te ynda ngi lah ïoh ïa ka Ri India kaba laitluid, lah bteng biang ïa ka jingsynshar lade ha kine ki ri lum da kaba bsut hapoh ka Constitution ïa ka Sixth Schedule kaba ithuh ïa kine ki ri lum jong ngi kum ki Autonomous Districts hapoh jong ka jylla Assam. Ha kane ka khep, la pynkupbor ïa u Lat jong ka jylla Assam, ba un batai kino ki aiñ jong ka Ïingdorbar thawaiñ jong ka India bad jong ka jylla Assam ki ban ym pyntreikam ha kine ki ri lum, lane ki ba yn pyntreikam katkum ki jingpynkylla kiba ïadei bad kine ki jaka. Bad ruh, lah pynkupbor ïa ki Autonomous District Councils ïa ka iktiar ban thaw aiñ halor katto katne ki mat kiba ki aiñ jong ka jylla Assam kin ym lah ban pynrem. Hynrei ynda ngi la ïoh ïa ka autonomous state of Meghalaya ha u snem 1970, lah sloit noh khyndiat ïa ka jingsynshar lade ha kaba ka lah rung ka jingbatai hapoh ka Sixth Schedule ba ïa katto katne na kitei ki mat kiba ki ADCs ki don ïa ka iktiar ban thaw aiñ, kita ki aiñ kin shah rem noh ha ki ain jong ka jylla Assam bad jong ka autonomous state, kum ka jingpynïaid ïa ki jaka khlaw bad ki nala um na bynta ka rep ka riang. Shuh shuh, lah pynkupbor noh ïa u Lat ba un batai tang kino ki aiñ jong ka jylla Assam ki ban ym pyntreikam ha kata ka autonomous state, katba lah pynkupbor pat ïa u President ba un batai kino ki aiñ jong ka Parliament ki ban ym pyntreikam ha kata ka autonomous state. Ha kane ka khep, ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka Parliament bad jong ka jylla Assam, lah sloit noh ïa ka jingsynshar lade na ka kyrteng jong ki Autonomous Districts, bad lah pynkup noh ha ka kyrteng jong ka autonomous state.
Te ynda ngi ïoh ïa ka jylla la jong, lah sloit shuh shuh ïa kane ka autonomy ha kaba lah rung ka jingbatai hapoh ka Sixth Schedule ba ïa baroh kitei ki mat kiba ki ADCs ki don ïa ka iktiar ban thaw aiñ, kita ki aiñ kin shah rem noh ha ki aiñ jong ka jylla Meghalaya. Shuh shuh, ha kane ka khep, la pynkupbor ïa u President jong ka ri India ba un batai kino ki aiñ jong ka Parliament ki ban ym pyntreikam ha kine ki ri lum jong ngi.
Te mynta nga poi sha ka phang pdeng jong kane ka jingthoh, bad kata ka long ba nga kwah ban ring ïa ka jingmut jong ki nongpule ba kin peit ïa kine ki mat artylli, kata ka Artikil 371 bad ka Sixth Schedule, na kata ka liang kaba batai hangno la pynkupbor ban khmih ïa kane ka autonomy lane jingsynshar lade ha kine ki ri lum jong ngi. Nyngkong, ha u snem 1874, la pynkupbor ïa ka ‘local government’katkum ka Scheduled Districts Act. Ha u snem 1919, la pynkupbor ïa u Governor-General ban khmih ïa kane ka autonomy ka jong ngi. Ha u snem 1935, lah pynkupbor ïa u Governor jong ka province. Ynda ïoh ïa ka ri India ba laitluid, lah pynkupbor pat ïa u Lat jong ka jylla Assam. Ynda ïoh ïa ka autonomous state, lah pynkupbor ïa u Lat jong ka jylla Assam bad ïa u President jong ka ri India ban khmih ïa kane ka autonomy bad lah buh ïa kata ka jingsynshar lade ha ka kyrteng jong ka autonomous state, ym shuh ha ka kyrteng ki autonomous districts bad ruh lah sloit noh khyndiat ïa ka iktiar thaw aiñ jong ki ADCs. Te mynta hapoh ka jylla Meghalaya, lah pynkupbor ïa u President ka ri India ba un khmih ïa kane ka autonomy ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka Parliament, bad ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka jylla pat, ki ADCs ki lah duh ïa ka autonomywatla ki dang don ïa ka iktiar ban thaw aiñ, hynrei kaautonomy jong kine ki ri lum jong ngi ka long mynta ka shakri jong ka Ïingdorbar thawaiñ jong ka jylla.
Te lada ki nongpule ki bud ïa kane ka jingïamir jingmut haneng, kan ïalam ïa ngi sha tang artylli ki jingkylli kiba sah, bad kita ki long: Hato u President u lah ban sumar sukher ïa ka jingsynshar lade jong kine ki ri lum jong ngi? Bad hato ka jylla ka lah ban sumar sukher ïa kata ka jingsynshar lade kaba ngi la ïoh lyngba ka Sixth Schedule bad kaba long mynta ka shakri jong ka jylla? Ka jubab kaba mih nangta ka long kumne: Lada ka jylla ka long shakri ïa ka Sorkar Pdeng, te kumta ruh ka jingsynshar lade ka jong kine ki ri lum kan long shakri ïa ka Sorkar Pdeng. Bad u President hi u long mynta u shakri jong ka Sorkar Pdeng. Te ka jingsynshar lade ka jong ngi mynta ka long shakri ïa ka Sorkar Pdeng. Kum ka nuksa, ka ILP kam dei ka aiñ jong ka jylla hynrei kadei ka aiñ jong ka sorkar Bilat mynshuwa kaba lah pynbteng da u President hadien ka jinglaitluid, bad la pynbteng pat ha kine ki ri lum jong ngi da u Lat jong ka Assam ha u snem 1952. Te ka ILP ka dei ka aiñ kaba treikam ha kine ki ri lum hapoh ka Sixth Schedule. Hynrei ïa ka ILP lah tuh jubor na ngi tang da ka hukum khlem nongrim jong ka Sorkar Pdeng bad lymne ka jylla ne ka KHADC ki la lah ban pynbeit ïa kane haduh mynta.
Te ka Artikil 371 ka lah ban ai ha ka jylla, ïa ka jingsynshar lade kaba lah ban ïada na ki aiñ jong ka Parliament bad na ki hukum jong ka Sorkar Pdeng bad kane ka autonomy hapoh ka Artikil 371 kan ym donkam ïa ka jingmynjur jong u President ne u Lat ban pynskhem, hynrei ka ïeng da lade, khlem donkam leit dem leit nguh shatei sha Delhi. Bad ka ai bor ïa ka Ïingdorbar thawaiñ jong ka jylla hi ba kan batai la kan pyntreikam ne em ïa ki aiñ jong ka Parliament ha kane ki jylla haor ki mat kiba donkam eh. Kane kan pynlong pat ïa ka jylla jong ngi ka nongïada bad ka nong sumar sukher kaba kynsai jong ka Sixth Schedule, ha kaba ka Sixth Schedule ka ai ïa ka iktiar ban thaw aiñ bad ka Artikil 371 pat ka ïada ïa kata ka iktiar.