Katkum ki khubor kiba mih ha kine ki sngi bad kaba la pynshong nongrim halor ka jingshem da ka kynhun Association for Democratic Reforms (ADR) kaba dei ka kynhun peit pyrman ïa ka jingkiew ka jingïoh spah ki Chief Minister (CM) ha kylleng ka ri, la shem ba napdeng ki CM ha ka jylla Shatei Lammihngi uba riewspah tam u dei u Pema Khandu jong ka Arunachal Pradesh. Ka jingdon spah jong u Khandu katkum ki kot ki sla kiba u pyni ha ka por ba thep kyrteng ban ïaleh elekshon ka long 163 klur tyngka. Uba duk tam pat u dei u CM ka Manipur u Biren Singh uba pyni ba u don tang shi klur tyngka. U CM Conrad Sangma u don ha ka kyrdan kaba saw bad ki jingdon jingem jong u katkum ki kot ki sla kiba u pyni ka long 14 klur tyngka katba ki ram ki shah jong u ki long baroh 24 lak tyngka. U CM ka Nagaland u wan ba-ar bad u don tang 46 klur tyngka, katba u CM ka Assam u Himanta Biswa Sarma pat u don 17 klur bad ka ram kaba kumba 3 klur tyngka eiei.
Ka ADR ka lum ka lang ïa kine ki jingtip tang na ki ‘declaration’ lane ki jingpyntip hi jong kine ki CM. Baroh ngi tip bha ba kine ki jingpyntip kim dei kiba thikna namarba bun na kine ki CM ki buh ïa kaba bun ka spah ka phew ha ka kyrteng ki tnga jong ki. Lada lah ban tih hok ïa ka jingshisha ka jingdon jingem jong ki kan long shiphew shah ïa kaba ki ‘declare.’ Ka jingkylli ka long naei kine ki CM ki ïoh kamai haduh katne? Kumno ka spah ka phew jong ki ka kiew kynsan tang shu ïoh long CM? Hato ki trei kam khaii eiei? Tang na ka tulop te kin ym lah ban kyrda wat tang ban pyndap ha ïing ha sem. Te khlem pep kine ki jingïoh baroh ki long namar ba ki don ïa ki business lajong kaba ki pyntrei ha ka kyrteng kiwei pat. Lane ki ïoh lum pisa na manla ka skim ba pyntrei. Ki ïoh lum pisa ruh na ki contractor haba ki ai ïa ki ïa kano kano ka kam namarba ki dawa beit da ka percentage.
Dei na kitei ki daw kein ba ngi shem ba ka kam politiks ka sa thnem haduh katne katne. Baroh baroh ki kwah ban shah jied MLA namar ym don da kawei pat ka kam kaba lah ban pynkiew irat ïa ka jingïoh spah lat na ka kam politiks. U kontraktor u dang hap ban pyntrei ïa ka kam, ban thied ïa ki tiar ki tar bad ban siew ïa ki nongtrei jong u. Ki politishan bad ki shu lum suk ka pisa tang da kaba pyndonkam ïa u khulom ban soi halor ki kot ki sla.
Haba peit ha kylleng ka sor Shillong bad wat sha ka New Shillong ruh ki ïing paki dulan baroh ki dei jong ki MLA/minister. Kaba ijli eh ka long ba u MLA/minister un long ruh u kontraktor/businessman. Ïa kane ki ong ka ‘conflict of interest’ ha ka ktien phareng. Kane ka mut ba u MLA uba long ruh u kontraktor/businessman un ym lah da leilei ruh ban trei hok bad ban pyndonkam hok ïa ka pisa paidbah ha kaba pyntrei ïa ki surok bad ban pynpoi um ha ki shnong ki thaw lane ban ai bording elektrik namar ha manla kawei ka kam kin wad shuwa ïa ka jingïohnong lajong.
Kawei na ki lad ba ki paidbah ki dei ban wad jingkheiñ halor ka jinglut jingsep jong ki skim ka long da kaba wad jingtip lyngba ka Right to Information(RTI) lane ka hok ban ïoh jingtip. Kaba sngewsih ka long ba bun na ngi ngim kwah ban pynshitom ïalade ban leh ïa kine kiei kiei lada kam ktah ïa ngi shimet. Ym ju don ruh ki ban leit ujor ha ka ophis jong ka Lok Ayukta kaba la seng khang ban tohkit ïa ka jingbamsap jong kiba bat ïa ka pla pisa hapoh ka sorkar. Ha Garo Hills pat ki paidbah ki kham ïohi jngai ban ïa ngi. Ki la ujor tyngeh hakhmat u LokAyukta u Bah B. Dhar halor ka jingbamsap ha ka Garo Hills District Council bad mynta ka ophis jong u Lok Ayukta ka la Chargesheet lane ka la pyni daw ba kumno ki MDC kiba bat kam ha ka GHADC ki la bamsap ïa ka pisa paidbah. Ha GHADC ki nongtrei ki khlem ïoh tulop bun snem bha bad kane ka la pynbitar ïa ki. Napdeng kita kiba shah kynnoh ba pyndonkam bakla ïa ka pisa paidbah dei u kynum jong u CM Conrad Sangma. Kane ka jingpyrshang ban pynlang ïa ka bor baroh ha kajuh ka ïing ka sem (concentration of power) ka long kaei kaei kaba ki paidbah ki dei ban sngewthuh bha. Hynrei ka spah ka phew jong ka jylla kaba dei ban leit sha ki kam pynroi kan poi pynban sha ka pla pisa ki katto katne kiba don ha ka bor.
Peit ïa ki surok ha East Jaiñtia Hills kaba poi terter shaduh sha Silchar. Kane ka dei kawei na ki lynti kiba ngi khot ka ‘Lifeline’ lane ka lynti kaba pynïasnoh ïa ka Assam-Meghalaya-Mizoram-Tripura. Ha ka jingshisha kane ka National Highway ka lah dei ban long kaba janai bha. Hynrei mynta te ban ïaid ki trok ruh lah ima. U MLA kato ka konstituwensi hato um lah ban phah pyntrei hok ïa kato ka surok? Hynrei em, namarba ha manla ka kam kontrak don beit ka jingbam sap. Bad dei namar kane ka daw ba ki surok jong ngi baroh la ha sor ne ha nongkyndong ki long kiba jot bad pei bad kiba hap ban maramot manla u snem.
Halor kane ki nongtrei shnong ruh ki dei ban shimkhia bad buddien ha man ba don ka jingshna surok ha shnong jong ki. Lada ngim ïa kit khlieh ma ngi ki paidbah ban wad bniah ïa ki jinglut jingsep baroh ha ka jingshna surok lane ka jingring um sha ki shnong ki thaw, ngim dei pat ban ud ba ki surok ki khohruh khohram bad ka um ruh kam thikna ban poi sha ki shnong baroh. Haduh mynta mynne ruh wat ha sor Shillong bun bah kiba hap thied um. Kaba phylla ka long ba ym don ba pyrta shla ïa kine ki jingduna.
Ka por ka la poi ba ma ngi ki paidbah ngin ïakhih halor kine ki jingdkoh ha ka synshar khadar. Ngim dei shuh ban shu tynrong ha kita ki sengbhalang ïa la ka jong ka jingkitkhlieh jong ngi shimet shimet.
