Man la ka jaidbynriew kaba im ha kane ka snieh pyrthei ka im ka roi ka par bad man bha namar ba ka ktien ka jong ka ka ïai im, ka iar bad ka hiar na kawei ka pateng ha kawei pat, da kumta ka jaidbynriew kaba nang bad ban ñiew kor ïa la ka jong ka ktien, kiba pyndonkam hok shisha ïa ka, ym tang ba ka ïai im hynrei ka kylla long ka ri kaba khraw bad haba peit ïa ka jinglong jong ki nongshong shnong ka jylla kiba kren ïa ka ktien Khasi i kumba i la nang pynring sdot ïa kane ka ktien.
Haba ïaphai sha la ka jong ka jylla, lehse ka kyntien Khasi kam dei satia kaba duk haduh katta, ym ba ka da riewspah, pynban lah ban ong ba ka shu long pdeng, namarba ïa ka ktien ka jong ka dang ïa kren ïa khana dang ïa thoh ïa tar ïa ka tad haduh kine ki sngi kiba mynta.
Pynban ka jingsdang ban kham ring sdot jong ka kyntien Khasi lah ban ong ba dei na ka jingbym ïa kit khia lem da baroh baroh, khamtam lei lei na ki riew stad pule ba la pynjanai ïala ka kyrdan pule hala ka jong ka ktien. Ka mat kaba juh ïa pur bad ïakren ha kiba bun bah ki jingïalang ban pynriew spah ïala ka jong ka ktien, kam don ïa ka jubab kaba paka ban ai balei ba ka ktien Khasi ka nang ring sdot, hato kiei eh ki daw kiba pynlong ïa ka ba kan long kumba ka long ha kane ka juk kaba mynta.
Kumba ka paw ha ki snem baladep, ka la don ruh ka jingdawa na ki katto katne ki kynhun kiba kwah ban pynrung noh ïa ka Ktien Khasi ha ka VII Schedule jong ka riti Synshar ka ri India. Kan long kum ka dieng tyllaw kaba baroh shi katta ka ïai mih satang da ka tdem, ka lah mynta ba kan sdang ba kan kem ding ban tbeh biang sa shisien ïa ki dak jong ka jingshai na ka bynta ban ïa sdang ban ïa kit khlieh lem da kumno ba yn lah ban sdang ban ïa pynriew spah ïala ka jong ka ktien Khasi.
Ka jaidbynriew Khasi kan sakhi biang sa shisien ïa ka jingringsdot ka ktien Khasi khamtam haba ka jubab RTI ba la ioh na ka Ophis jong ka MBoSE ka la pyni ba ki samla pule kiba shim ïa ka sobjek Khasi (MIL) ha ka klas ba 12 ki la nang hiar arsut ha kine ki snem watla ka jylla ka ïa khun borbah ban pynrung noh ïa ka Ktien Khasi ha ka Khyrnit ba Phra jong ka Riti Synshar jong ka Ri.
Katkum ki jingtip ba ai da ka Meghalaya Board of School Education (MBOSE), la kdew ruh ba ka jinghiar arsut jong ki samla pule ba shim ïa ka sobjek Khasi ka jur bha ha ki jaka pule ba don ha sor lada ïa nujor bad ki jaka pule kiba don ha ki nongkyndong ha kane ka rilum Khasi-Jaiñtia.
Katkum katei ka RTI ba la ïoh na ka MBoSE la kdew ruh ba don ki jaka pule ba ym don shuh kiba treh ban shim ïa katei ka Khasi kum kawei na ki sobjek jong ki naduh u 2014 haduh u 2015. Katei ka RTI ka kdew ruh wat ki skul ba pawnam ha ka nongbah kim don shuh ïa ki samla pule kiba shim ïa katei sobjek Khasi. Ym tang katta, hynrei wat ha kiwei ki skul kiba don ha kine ki Rilum Khasi – Jaiñtia ki kdew ruh ba watla ki samla pule ki shim ïa katei ka sobjek, hynrei kim lah satia ban ïoh mark shibun bad lada ki pas ruh kadei beit ha ka kyrdan 3rd Division lane pas salit.
Ki mat kiba lehse kiba lah ban shu ïa pashat lyngba kane ka kolom ka long ba man la ki skul khamtam lei lei ki skul phareng haba don la ki jong ki khynnah, dei beit ha kaban sdang naka bynta ban pynshlur ïa ki khynnah ba kin hap ba kin shim ïaka sobjek Khasi kum kawei na ki kot pule ka jong ki, ne lada ka kham sngewlong kaba laitlan ne bym da mon ban ïa shim kyllum da baroh ki khynnah, lehse lah ruh ban rai ba kan dei kum kawei na ki sobjek ba kyrpang (compulsory subject) tang naka bynta ki khynnah Khasi, khnang ba ka ktien ka jong ka kan ïai im.
Ka jingeh ïa kiba bun ki khynnah shong skul ka long ba ki kham salia bha ban shim ïa ka sobjek Khasi ha ki skul, namar ba ha ki, la plie lad ba ki lah ban jied da kiwei pat ki sobjek kum ka Alternative English kaba shiban ka kylla long ka dieng pynkiang bah ïa ka ktien Khasi ba kan ïoh ba kan rung ha man la ki jingmut jong ki khynnah. La bun bun tylli ki snem ba ïa kum kane lad ban shim bujli ïa ka sobjek Khasi da kiwei pat ki sobjek ka la hiar la bun bun pateng, kaba mynta pat ka kylla long kawei na ki mat kaba la ïa sdang ban ïa lyngba bad pisa ba ka ktien hi ka la nang lam sha ka lynti ba imat ka sdang ba kan duhjait.
Pynban hapdeng ka jingeh ba ka ktien Khasi ka don ha ka jingjah lynti, ki lad pathai khubor lehse ki la shim ïa la ka jong ka kamram ban bah ïa ka lyngkor kaba khia naka bynta ban ïai pynim ïa ka ktien lajong. Halor kane ka mat, sngew ban ai burom kaba khraw ïa ki nongseng ïa ki kot khubor, kiba hapdeng ka jingeh ba ki ïa kynduh, ki ïai pynmih kawei hadien kawei, ban pyrshang katba lah ha kaban pynim ïala ka jong ka ktien da ki jingthoh kum ki khubor, ki artikle, ki khubor ka pyrthei ba pynwan sha ka ktien lajong bad kumta ter ter.
Hynrei hapdeng ka jingpyrshang naka bynta ban pynneh ïala ka ktien lajong, mih ka ishu jong ka jingbym beit ne bym biang pura ïa ki dak thoh ba pyndonkam hala ka ktien lajong, ne don ruh ki jait jingmut jong ki kyntien kiba dei kiba dang shu kha shen ïa ki bad kaba eh shisha ha kaban pynwandur sha la ka jong ka ktien. Hangne la shem ba ka daw hi baroh ka long ba ki samla pule ba la kham pule bha ïa ki kyrdan ba kham shalor ïa ka sobjek Khasi, ki tyngkan eh ïala ka buit ka bor ban ïarap ha kaban sei ïa ki kynja jingthoh ba ki la ngam jylliew naka bynta ban ïarap lem ïa ki lad pathai khubor ba kin sdang ban pynsaphriang lem ïa ki kyntien ba thymmai sha ki paidbah nongpule salonsar.
Shuh shuh ka jingeh ïa ka ktien Khasi ba kam lah ba kan kiew shakhmat, namar ba ki khynnah pule ha ki skul haba kim shim ïa ka sobjek, ki la sdang ruh ban da klet syndon wat ban kren ha la iing ha la sem. Ki kmie ki kpa ruh ki ailad ïa la ki khun ban kren noh da ki ktien nongwei, namar ba jur pat ka jingsarong ba hana ki khun ki dei kiba la nang bad pnah bha ban kren ïa ka kyntien ki nongwei wat ha la iing ha la sem.
