Mynsngi Saitjaiñ 30 tarik u bnai Lber nga la long kaba donbok eh ban ïoh ïa don bynta bad ka riti shad kaba na ka Dorbar Raij Nongpoh ïa kaba la ai kyrteng ka Shad Sajer. Kane ka jingshad la pynim biang hadien 20 snem namar ba ym don shuh ki longshuwa ki ban leh niam leh rukom da ka jingkñia jingkhan kumba ju leh naduh mynhyndai.
U Lyngdoh kane ka Raij U Rangbah Linus Lyngdoh u la batai ba hadien ba la bun kiba long niam Kristan ym don shuh kiba nang ban duwai ban phirat kumba dei ban leh bad dei namar kata ka daw ba la shu dam noh ka jingshad Sajer.
Haba la kylli bha na ki rangbah, khamtam kito kiba lah kham heh ka rta kiba batai ba kane ka jingleh kmen da ki jingshad bun rukom bad ki riam kiba ishongkun haduh katta katta na ki 7 dorbar kiba hapoh ka raij Nongpoh ka dei kaba ju pynlong haba kut ka tlang bad sdang ka pynrem khnang ban ainguh ïa U Blei nongbuh nongthaw bad ïa ka Mei Mariang ruh na ka bynta u soh nyngkong lane ki mar rep kiba kheit bad ot nyngkong eh. Kane ka jinglong ban sngewnguh ïa ka mei mariang na ka bynta ka jingseisoh ka bri ka patha kba ka long kaei kaei kaba tehsong ïa ngi kum ki Khasi ka bri u Hynñiewtrep.
Sngewsih ba kane ka jingïadei kaba jan eh bad ka Mei Mariang imat ka la dkut noh hadien ba la long niam Kristan bad namar ki jinghikai kiba ong ba lada ngi dang ïaleh niam leh rukom kaba katkum ka riti ka dustur (cultural practices) kata ka mut ba ngi mane ïa ka mariang ne ïa kiwei pat ki blei. Tip kumno mangi ngi shah ïalam bakla ba dei ban iehnoh ïa ka jingngeit kaba la hiar pateng na ki longshuwa manshuwa shisien ba lah long niam.
Toi ka niam ka dei ka jingngeit shimet jong u ne ka briew. Ka niam aïu aïu ruh ka ïarap ban pynïajan ïa u briew bad u Blei. Ki riti ki dustur jong ngi pat ki dei kiba tehsong ïangi kum ka jaitbynriew. Lada ngi iehnoh ban bud ïa ki riti ki dustur ïa kaba ngi khot ka kolshor (culture) kiba hikai ïa ngi shibun eh ki jinghikai kiba nylla tang namar ba lah kylla Kristan te ka long kaba bakla. Kum kaba dei na ka thymmei jinglong Khasi nga burom ïa ki jinghikai ki longshuwa manshuwa wat la nga long Kristan namar kine ki jinghikai ki dei kiba batai ïa ngi kumno ban im ïa ka jingim kaba bha bad kaba lait na ki kam sniew bad kam dusmon ïa ki para briew.
Ka nongrim jong ka jinghikai ba ngi ïoh na ki longshuwa manshuwa jong ngi ka ong ba ngi dei ban ieid ïa la ka jong bad burom ïa ka jong kiwei. Kawei ka jinghikai kaba kongsan tam ka long ba ngi im ha kane ka pyrthei ban kamai ïa ka hok lane ban kamai hok. Ban kamai hok ka mut ban bam tang ïa kata kaba ngi kamai da ka umsyep la jong. Hynrei mynta pat ngi shem ba kiba bun ki tuh na ka sorkar ha ki bun rukom. U kontrak u ai da ka jingkheiñ kaba la shu pynheh namar u hap siew pisa ïa u engineer bad ïa u minister PWD. Namarkata ki surok bad ki lynti ki syngkien ki jot ki pei haduh ba ym lah batai shuh. Ka niam aïu lane ka riti ka dustur aïu eh kane kaba hikai ïa kiba bun ba kin shu im suk da kaba kamai tang da ka jingbamsap? Ka jinghikai jong u Khasi hyndai ka ong ba uba bam ïa ka umsyep kiwei un shah kyrtoh kylla.
Hynrei mynta ka jingbam sap ka la kiew haduh u ñiuhmat bad ym I lah shuh ban pynduh ïa kane ka bih kaba la bam kruiñ ïa ka jaitbynriew Khasi.
Bunsien haba ngi pynlong ïa ki jingshad bad jinglehkmen kiba dei shibynta bad ka ka riti ka dustur Khasi, ngi pynleit jingmut palat tang ha ka riam ka beit bad ka shad ka kmen. Hooid kine ki long kiba donkam ban tyngkai khnang ban im ka burom bad sah ka nam ba ngi long ka jaitbynriew kaba riewspah ha ka liang ka kolshor hynrei kaba kham kongsan ka long ban tih bad wad ïa ki jinghikai ki longshuwa manshuwa. Aïu ki don ban kyntu ïa ngi ba ngin im hok im sot ban lait na ka raibi?
Ka jingeh ka long ba kine ki jinghikai baroh ki don tang ha ki kyntien ïa kiba ngim shim ka jingbuh jingthoh namar ba ngi dang ïoh ïa u dak thoh tang ha u snem 1841 hadien ba la pynmih ïa ki da u sahep Thomas Jones uwei na ki nongïalap niam Kristan uba shitrhem bha.
Katba ngi da sdang ban thoh bun na ki riewstad Khasi jong ngi ki la khlad noh na kane ka pyrthei. Ka histori kaba ngi don ka dei kaba la thoh da ki phareng hadien ba ki wan sha kine ki lum Khasi jong ngi hadien u snem 1826 hadien ba ki la pynrem thma ïa ki nong Burma. Ka jaitbynriew Khasi ka la don lypa ha kane ka pyrthei lah palat 57,000 snem mynshuwa. Naduh kita ki por hato ngim don ki riewstad kiba ai ha ngi ïa ka riti ka dustur kaba ngi dang ïai bud haduh kine ki sngi?
Ka long kaba bakla ban ong ba dei tang kiba dang bat ïa ka niam Khasi paka kiba dei hok ban kam trai ïa ka riti ka dustur Khasi. Ki don bun ki Khasi kiba ym don hapoh ka Seng Khasi namar ba ki Khasi naduh hyndai hynthai kim don satia ka kynhun niam (religion). Ki mane ïa u Blei kumba ki sngewthuh da kaba khan ba kñia ha lum ha wah. Ka Seng Khasi ka dei kaba dang sdang ha u snem 1899 bad la seng ïa ka da u Babu Jeebon Roy Mairom khnang ban pynneh pynsah ïa ka riti ka dustur Khasi namar ba la don ka jingma na ka jinghikai niam Kristan ba dei ban iehnoh ïa ki riti ki dustur kiba ngi bat katba ngim pat long Kristan.
Hooid ym lah ban len ba ka jingwan ki mishonari Kristan ka la ïarap ha ka ban tei ïa ki skul bad jaka sumar kiba biang ha ka por ba ym pat don ki skul sha kine ki lum jong ngi. Wat kiba dei na ka niam tynrai ruh ki bun kiba ïoh jinghikai na kine ki skul. Te ïa kane ngi sngewnguh ïa ki mishonari Kristan hynrei ngi la dei ban phai biang sha ka riti ka dustur kaba hikai bad kyntu ïa ngi ban tyngkai ïa ka mariang namar ka dei kaba ai jingim, ai mynsiem ïa ngi. Ka jinglong Kristan I kumba ka la pyndkut noh ïa kane jingïadei kaba jan eh jong ngi ki briew bad ka mariang. Lada ka mariang ka ïap mangi ruh ngin ïap lang noh. Kan myntoi aïu kata ka jinglehniam kaba ym kheiñ kor shuh ïa ka riti ka dustur kaba la pynshong nongrim barabor ha ka khyndew ka shyiap, ki lum ki wah, ki mrad ki mreng bad ki syntiew ki skud.
Ka por ka la dei eh ba ngin ïa phai dien noh sha la ki jong ki riti ki dustur ha man la ki raij bad haba ngi pynim ïa ka shad ka kmen ai ba ngin da kynmaw de ïa ki jinghikai kiba long ki mawlynnai kiba ki longshuwa ki la ieh na ka bynta jong ngi ki longdien.
