Ngim dei ban klet ba ka pule puthi ne ka education ka dei kawei na ki mat ba kongsan tam ha ka jingim briew ha kine ki sngi ba mynta. Ngi tip ia ka jingdonkam jong ka ha ka imlang sahlang namar dei lyngba jong ka ba ngi lah ban kiew ne ban hiar ym tang ha ka jingnang jingstad hynrei ha ka pyrkhat pyrdain, ka kamai kajih, ka ioh ka kot, ka koit ka khiah, ka iohkam iohjam, ka synshar khaddar bad ka jingim ba man ka sngi. Lada ka hiar ka pule puthi, ka imlang sahlang kam lah ban roi bad ki jingeh kin mih ym tang ha ka pateng ba mynta hynrei kan kham ktah eh ia ki pateng ki ban wan. Ha kane ka jingthoh ngin ia kren ia ki bynta kiba iadei bad ka pule puthi ha ka jylla naduh ki kyrdan ha skul, kolej bad skulbah ruh kumjuh. Watla ngin ym lah ban kdew lut ia ka jinglong jingman ha ka pule puthi haka jylla hynrei ngin pyrshang ban wanrah katto katne kum ka jingpashat jingmut.
Kane ka jingdonkam ia ka pule puthi kam mut satia tang ba ka la don la shu biang, hynrei ngi donkam ruh ia ka rukom pyniaid bad rukom hikai kaba janai bad kaba paka kaba ngi lah ban pynshongdor katkum ka jingiaid ka por bad ka jingdawa. Dei namar kane ka jingsngewthuh ia ka jingkordor ka pule puthi ba ki ri jong ka pyrthei kiba la kham kiew ha ki liang ba bun, ki kham pynleit jingmut ban wanrah nyngkong eh ia ka kum kane ka pule puthi da kaba pynbiang bad pynjanai ia ka khnang ba lah ban kyntiew bad ailad ia baroh la ki duk ne riewspah, la kiba sah ha sor ne nongkyndong, la kiba trei ia kino kino ki jaitkam bad kumta ter ter, khlem da niew ne leh shiliang khmat.
Kumba ka long mynta kawei na ki mat ki ktah palat ia ka imlang sahlang jong ki nongshong shnong ka jylla Meghalaya ha kine ki khyndiat snem ka dei ka jinghiar ka pule puthi naduh ki kyrdan pule kiba rit haduh kiba halor. Ka nam kaba ka Shillong ka ju bat kum ka jaka pdeng jong ka pule puthi ha ka thain shatei lam mihngi jong ka ri India (educational hub of northeast India) mynta ka la duh noh. Ki riewstad riewshemphang bad riewpawkhmat kiba la kiew ha ki kyrdan ka pule bad ka kam kiba dei na kylleng ka ri India ki la pyntbit ialade ha ka ka jylla Meghalaya, hynrei mynta bun ki la kiar ban wan pule shane namar kim iohi shuh ia ka pule puthi kaba long kum ha ki snem ba la leit. Da ki hajar ngut ruh ki samla kiba la dep pule na Meghalaya ki la ioh ki kam kiba biang bha ha kylleng ka ri India bad wat shabar ruh namar ka jingioh mad jong ki ia ka jingpule kaba tikna, hynrei mynta bun ki la shu ia pass khlem da don pat ka jingnang jingtip ne jingstad kaba biang kaba lah ban iarap ia ki ban ioh ia ki kam la ha ka jylla lajong ne shabar ruh.
Ha ki snem kiba la leit ngi lap ruh ia ka jingmih ki jaka pule kylleng ka jylla la ha sor ne nongkyndong bad kane ka iarap shibun ia ka jingthrang ban leit pule, hynrei mynta bun ki skul bad kolej ba kham rit ki la nang thylli suki suki namar ka jingkiew palat ka jingpep skul ne kolej ba shiteng por jong ki khynnah. Nalorkata ki don da ki phew hajar ki longing kiba mad ia ka jingban khia jong ka jingduk kaba la pynlong ia ki kmie ki kpa ba kin shem jingeh ban phah pule ia la ki khun. Hapdeng jong kine ki katto katne ki jingiaid lynti ka pule puthi ha ka jylla ia kiba ngi jer hangne (wat lada ngim lah ban jer lut), ngim iohi pat ba kan don ka jingpyrshang ban khyllie pat ia ka pule puthi ha ka jylla, khamtam na ka liang jong ka sorkar.
Kane baroh ka wan jia na ka jingkhein sting jong kawei hadien kawei pat ka sorkar ba pyniaid ia ka kam synshar ha ka jylla Meghalaya naduh ki snem kiba la leit por synshar ka Congress bad haduh mynta. Ia kane ka mat kaba donkam tam kawei hadien kawei ka sorkar ki khein thala bad ym shym la shim khia ia ka kum ka kam ba ha khmat eh ban pyndep ne ban kyntiew. Ka jingmang tyngka ba bun tam eh por Budget Session jong ka sorkar na ka bynta ka Tnad Pule Puthi kam myntoi satia namar bunsien ka kam pat ka sahkut shiteng lynti bad kam shym seisoh kumba la thmu ne kumba la buh ia ka thong.
Ka jingnoh arsut ka la kham palat ha kine ki khyndiat snem khamtam naduh 2018 hapoh ka sorkar MDA kat haduh ba ka jylla ka la wan ha khmat eh ha ka jinghiar ka pule puthi na ki jylla baroh jong ka ri India (peit ia ka Performance Grading Index jong ka tnad Pule Puthi jong ka sorkar India 2022). Ka jingkop sarong jong u Myntri Rangbah u Conrad K. Sangma ba ka sorkar ka buh ia ka pule puthi kum ka thong ba ha khmat eh, kam shym la iarap ban wanrah pat ia ka burom bad ka kyrdan jong ka pule puthi ha ka jylla kumba ka ju long ha ki snem ba la dep. Ka jingshisha hi ka long ba kat shaba phai ngi iohi tang ia kine ki jingduna bad ki kynrum kynram kiba ka sorkar MDA ka kit bad pynkit ia ki paidbah jong ka jylla bad kumba ka paw, ka pule puthi kadei kawei ka bynta kaba la nang hiar arsut katba nang mih ki sngi.
Kumta ngim lah ban len ba kumba ngi iohi mynta, ka pule puthi ha ka jylla ka la nang hiar na ki kyrdan kiba ka ju bat ha ki snem kiba la leit. Kawei ka jingiohi jong nga kaba nga da i tieng eh ka long ba bun na ngi ngim sngewthuh ia kata bad ngi shu khein beit ba baroh ki biang lut. Bun ngim pynleit jingmut ia kane ka bynta bad wat lada ki don kiba tip ne sngewthuh ruh, hynrei ngi hun ban shu sngap bad leh lyndet noh tang ban lait ialade shimet. Kumba long mynta, bun la shu ia bunkam ka wad skul wad kolej ban pule ki khun ki kti, la shu hun la ka hun ia ka jingpyniaid ka sorkar ne ki trai skul shimet, la shu shaniah matlah ha ka curriculum bad ki syllabus khlem da pynshong nongrim, la shu pynwandur ia ka jingpule tang kum ka jingpyndep rukom ym shuh kum ka kamram bad kum shi bynta jong ka jingim, bad la shu khmih lynti ban iohnong na ka jingdep pule khlem da khmih pat kaei ban jia ynda la dep pule. Ki kmie ki kpa ki la shu pynlut ia ka por bad ka pisa ban phah skul ia ki khun khlem da sngewthuh kaei ka jait jingpule ba ki phah bad kumno ka jingpule ka iarap ia ki khun, kaei ka kam ba kin trei ynda la dep pule, haduh katno ka jingpynlut ban pynbiang ia ki jingdonkam la ka dei ha skul ne kolej ne skulbah. Ngim sngewthuh ba ki snem ki la nang iaid bad lada ngi dang ailad ba kan hiar kumne, ka lah ban poi ka por ba kan eh ia ngi ban khyllie pat sha kaba bha.
Ngim pat ju lap ha ka histori jong kano kano ka sorkar ne ka jylla, ba ka pule puthi ha ka jaka ba kan kiew hynrei ka hiar pynban. Kane ka jia tang ha Meghalaya namarba ka sorkar kam ju don jingthmu ban pyntikna ba ki paidbah kin ioh ia ka jingpule kaba bha tam bad kaba lah ban kotbor da baroh. Hynrei bunsien kata ka pule puthi kaba shongdor ne quality education ka shu sah tang ha ki kot lyngkdop ne prospectus jong ki skul ne kolej; nangta ha ki jingthmu lane motto, ki thong pyndep kam ne ki aims and objectives, ki jaka ai jinghikai ne training sessions, ki jingialang ne function bapher bapher, ki kren laplah sainpyrthei ne unfounded utterances jong ka sorkar na ka por sha ka por. Ka jinghiar arsut ka wan namar ka jingdon ki sorkar kiba la lam khmat da ki nongkhaii (businessmen and businesswomen) kiba la khein dewthala ia ka kam synshar khaddar tang ban iohnong ialade bad dei kane ka jinglong bym iohi jngai, ba khwan myntoi, bym don nongrim, bym sngewthuh bad bym mon ban trei na ka bynta u paidbah ba ka sa lam sha ka jingieh shrah ia ka pule puthi bad kane ka la pynduh jingmyntoi shibun ym tang ia ka sorkar, ia ka imlang sahlang hynrei iaka pateng ba mynta bad ka ban sa wan ruh kumjuh.
Lada ngi peit kham bniah ia ka rukom long ka jinghiar ha ka pule puthi, ngim da donkam pat ban tih bniah haduh katta katta namar haba ngi peit tang ka rukom leh ka sorkar ia ki nonghikai la ki dei kiba don ha ki skul sorkar ne ki skul kiba ioh jingiarap na ka sorkar, ngi la ithuh ia ka jingthylli kita ki kular jong ka sorkar ban kyntiew ia ka pule puthi ha ka jylla. Ngi lah ruh ban ong ba ka jingkiew ha ka jingbun ki khynnah pule kiba pep skul shiteng por ruh ka dei kawei na ki dak ki shin jong ka jinghiar ka pule puthi bad ia kane ka jingeh bun kim kwah ban pdiang hynrei ki jinglap bad jingshem ki riew wad bniah ki kyang shla ia kane ka jingduh pule jong ki khynnah kiba bun. Katkum ka jingai jingkhein jong ka Unified Digital Information on School Education (UDISE) plus data 2021-22, ha Meghalaya ka jingpep skul shiteng por ka 9.8% ha ka Lower Primary Level, 9.4% ha ka Upper Primary Level, bad 21.7% ha ka Secondary Level katba ha ri India ka jinghiar ha kine kijuh ki Level ka long 1.5%, 3.0% bad 12.60%. Katno ka jingsngewlehrain ban iohi ba ka jingiehnoh pule ha Meghalaya ka kham jur ban ia jingiehnoh pule ha ka ri India baroh kawei.
Kine ki jingai jingkhein kim lah ban thok ne shukor iano iano ruh hynrei ki kren shai ia ka jinglong jingman jong ka pule puthi ha ka jylla. Bad kane ka pynkynmaw ia ngi ba lada ngim sngewthuh shuh mynta ia kane ka jinghiar ka pule puthi kan buh jingeh shikatdei eh ia ka jylla baroh kawei bad ia ka lawei ki khun ki kti bad ki samla baroh. Namarkata, kum ki nongshong Shnong jong ka jylla ngi don ka hok ban kylli, Balei ka jia kumne? bad ngi dei ban wad ia ki daw kiba tan arsut ia ka pule puthi ha ka jylla kumba ka long mynta. Ngi donkam ruh ban pyni, ban iatai ban ia phylliew jingmut khnang ba ngi lah ban lap ia ki daw haei ngi duna bad dei ruh ban wad mano ban hap kitkhlieh ia ka jinglong jingman jong ka pule puthi ha ka jylla Meghalaya. Bad nalor kine, ngi donkam ruh ia ka sorkar kaba khlain, kaba proh jabieng, kaba skhem jingmut, kaba trei hok bad trei shitom ban kyntiew pat ia ka pule puthi ha ka jylla bad wanrah pat ia ka burom bad ka kyrdan kaba la jah…Yn dang bteng ha ka Bynta kaba Ar.
