“Ka jingpyndonkam ïa ki plastik ka ktah ïa ka koit ka khiah, ki jingthaw ba don jingim, ka sawdong sawkun”
Kumno ngin pynduna ïa ka jingpyndonkam ïa ki

Bah Staising Kharbteng
Mawkyrwat: Ka jingpyndonkam ïa ki plastik ha kine ki sngi ka long kaba jur haduh katta katta bad kane ka ktah kylla mynta ïa ka koit ka khiah u khun bynriew bad ïa ka sawdong sawkun ka mariang. Ki plastik ki la mih nyngkong ha kane ka pyrthei lyngba u Alexander Parkes uba na Birmingham, England, u ba la pyni paidbah ïa ka jingshem jong u ha u snem 1862 ha ka Great International Exhibition ha ka nongbah London. U la shna nyngkong eh ïa ki plastik kiba latip kyrteng Parkesine. Hadien jong u, la pynjanai shuh shuh sa u Leo Hendrick Barkeland, u nong Belgium u ba la heh la san ha ri America ha New York. Ïa ki bitor plastik la shem bad pyndonkam ha u snem 1947, nangta ha ki snem 1950 ter ter la nang pynbha ïa ki bad kham duna ka dor jingshna. Ha u snem 1973, u Nathaniel Wyeth, u ba dei u Du Pont Engineer, u la shna ïa ki bitor plastik kiba ngi pyndonkam ha kine ki sngi. Ha ki snem 1960 ter ter, u Sten Gustaf Thulin, u Engineer na Sweden, u la shem shuh shuh ki buit ban shna ïa ki pla plastik ki ba sting kiba ngi pyndonkam ha kine ki sngi ha ïew ha hat.
Ki briew ki sngewtynnad ban pyndonkam ïa baroh ki jait plastik la ka long ki pla, pela, shamoit ne bitor plastik ter ter namar ki long kiba suk ba aram, ba sting, ba duna dor, ba ïada na ka jingjhieh jong ka um. Hynrei kane ka jingjyllei jong ka jingpyndonkam ïa ki plastik ba bun jait ka la ktah kylla ïa ka sla pyrthei ka ba ngi shong ngi sah. Ka jingthang bad bret pathar ïa kine ki plastik ka ktah ïa ka mariang bad ka koit ka khiah ki briew. Kumjuh ki chemicals na ki plastik ki rung ha ki jingbam jong ngi bad kiwei kiwei ki bynta bad wanrah ki jingpang kiba bun jait.
Kane ka jingktah jong ka jingpyndonkam palat ïa ki plastik ka wanrah ïa kata ka plastic pollution kaba ktah ïa ka ka mariang bad ktah kylla ïa baroh ki jingthaw ba don jingim, ka jaka shong jaka sah jong ki bad ïa ngi u khun bynriew. Ka ktah ruh ïa ka khyndew, ki wah ki duriaw bad ïa ka jingkhuid jingsuba jong ka lyer kaba ngi ring mynsiem. Ki plastik ki long kiba sniew namar ka shim por ba kin kylla pyut da ki spah snem lehse kumba san spah snem ei ei, ki pra lyngkot lyngkhai ba la tip kum ki microplastik. Kine ki microplastik ki pynjaboh ïa ki duriaw, ka khyndew bad ka lyer. Ki chemicals kiba don ha kine ki plastik haba bret ïa ki, ki rung ha ka khyndew bad ktah ïa ka jinglong khuid ka um kaba don shapoh ram-ew bad buh jingma ïa ki jingthaw ba don jingim haba ki dih ïa ka um. Ki chemicals kiba don ha ki plastik katkum ka jingwad bniah ki riew shemphang la ong ba ki wanrah shibun ki jait jingpang.
Ki plastik kiba bun jait kiba ngi pyndonkam tang shisien khamtam bad bret pathar ha ki lynti syngkien, ki wah bad her sakma kylleng sawdong ki buh jingma ïa ka jingim jong ngi, ki rung ha ki jingbam jong ngi lyngba ki jingthung, ki pynjaboh ne pynlong bih ïa ka um ha ki wah bad ktah kylla ïa ka jingdon ki dohkha, ka wanrah ïa ka jingkylla ha ka jinglong ka suiñbneng bad ka jingkiew ka jingshit ne ka Global Warming namar ka jingkiew ka jingjaboh ka lyer ne air pollution. Ka jingjaboh ka lyer ka pynlong ba ngin shem shitom ban ring mynsiem bad ïoh shibun ki jingpang ba laiphew jait. Kumjuh ka wanrah ïa ka jinglong bih ne duhnoh jong ka khyndew ïa ka jingsboh ha ka. Ki ‘riew wadbniah ki ïathuh ba lada ngim sngewthuh ïa kane ka jingma na ka jingpyndonkam pathar ïa ki plastik ka lah ban poi u pud ba ha u snem 2050 kin bun ki plastik ban ïa ki dohkha ha ki duriaw.
La ïathuh shuh shuh da ki ‘riew shemphang ba ha ka pyrthei baroh kawei ha man la ka shi minit, la die bad thied kumba shi million tylli ki bitor um plastik, shi million tylli ki pla plastik. Kumba 5 trillion man la u snem, ki pla plastik la pyndonkam. Kine baroh ki shim por da ki spah snem ban um ne kylla pyut bad sboh haba ngi bret ne tep ha khyndew. Ha ka Ri India ka jong ngi, la antad kumba 9 million tons ki plastik ba bun jait la pynmih haduh mynta bad na kane tang kumba 9 percent la pyndonkam ne recycle biang, kaba tam nangta ki tuid ha ki wah ki duriaw, ki hap ha ki jaka theh ñiut bad her sakma kylleng sawdong ban pynjaboh ïa ka mariang. Kane ka thma pynjaboh ïa ka mariang da ki plastik ka la ktah ïa ka jylla jong ngi, ka Ri India bad ka pyrthei baroh kawei da kaba buh jingma kaba khraw ïa ki pateng ban wan lada ngim kyndit bynriew. Ngi sakhi bunsien ha ki jaka sor ne wat ha ki nongkyndong ba kumno ka jingbret pathar ïa ki plastik ha ki lynti syngkien ki blok ïa ki nala um ha ki por slap bad pynlong ïa ka um ban tuid ha ki surok ne lynti bad ktah ïa ka ïaid ka ïeng ki paidbah ha ryngkat ka jingjaboh.
Bun ki Ri jong ka pyrthei ki la sngewthuh ïa ka jingma na ka jingpyndonkam pathar ïa ki plastik ki la khang bad buh kyndon ïa ka jingpyndonkam ïa ki. Ka Bangladesh ha u snem 2002 ka la khang pyrshah ïa ka jingpyndonkam ïa ki, nangta ka France ha u snem 2016. Kat haduh u Kyllalyngkot, mynta u snem 2019, kumba 54 tylli ki Ri ki la khang pyrshah, 32 tylli ki buh da ki kuna ïa man la kawei ka pla plastik, ka Ri Sweden ka pyndonkam ne recycle biang. Ka Ri India jong ngi ruh lyngba ka Plastik Waste Management Rules, 2016, ka la buh ki kyndon ban teh lakam. Ha ka jylla Meghalaya jong ngi, ka Sorkar jylla ka la shim khia halor katei ka bynta, dang shen ki bor pynïaid distrik kum ka West Jaiñtia Hills bad kiwei kiwei ki la khang pyrshah ïa ka jingpyndonkam ïa ki plastik kiba hapoh 50 microns.
Ka jingwanrah ban khang ïa ka jingpyndonkam ïa ki plastik da ki bor sorkar lehse kin nym wanrah ïa ka jingjop lada kam don ka jingïatreilang bad sngewthuh ki paidbah nongshong shnong kylleng sawdong. Ngi donkam ka jingïasnohktilang naduh ki nongïalam, ki ‘riew shemphang bad ki paidbah ban poi sha ka thong. Hooid kam long kaba suk ban pynduh ne weng kynsan noh shisyndon ïa ki plastik na ki ïew ki hat, hynrei ngi lah pat ban pyrshang ban pynduna ïa ka jingpyndonkam ïa ki da kaba ngi pyndonkam ïa ki pla kot ne pla jaiñ, ban kiar na ki pla, ki pela, ki shamoit, ki straw, ki tiphin, ki bitor bad kiwei kiwei kiba la shna da ki plastik. Ban pyrshang bad pynmlien ban rah ki pla na la ïing haba ngi leit siew leit tda. Lada ki nongkhaïi ne nongdie jingdie ki kiar ban pyndonkam ïa ki plastik kan ïarap shibun ban pynduna ïa ka jingpyndonkam ïa ki bad ruh ban pynmih da ki nongshna haba ym don ba dawa ïa ki. Lada ngi lah ban wanrah ïa kane ka jingkylla, kan ïarap ban kynshew ïa ka pisa da ki klur man la u snem kaba ngi shu bret sha madan tang shu dep pyndonkam ïa ki plastik bad lehse ngin lah ban leh shibun ki kam pynroi.
Haba ngi ïohi bad sngewthuh mynta ïa ki jingma jong ki plastik, ngi sngewthuh ba ngi ïoh ïa ki plastik hynrei ngi pyndonkam bakla ïa ki, kumta ngi donkam ban pyndonkam janai ïa ki kumba ngi sumar ïa la ka jong ka jingim. Ngi dei ban shim ïa ka rai ban kyntait ïa ki lada ngim lah ban pyndonkam biang sa shisien ne na ka por sha ka por da ki juh ki plastik.