KA ÏTKHMIH: Ki Shiphew hukum u T.N Seshan bad ka Election mynta

– HT Wells
Ki Election ki leit bad ki wan, hynrei kawei ka election ka ïapher na kawei pat. Hooid, ym lah ban len ha ki por mynshwa, ka jingjied nongmihkhmat sha ki Dorbar Thaw-aiñ, District Council bad sha Parliament (Lok Sabha) ki long kiba kham jar jar hynrei katba nangïaid ki por bad ki sngi, ki election ha India ki long pynban kum ka kynja Tamasa (festival) bad sha rithem India lei, ki shim ïa ka kum ka rongphong-niam aiu re. Hynrei, kaba sngewsih ka long ba ki political party ki pyndonkam da ki bor dohksah, bor peisa bad bor media (ha kane ka juk) ban pynngop (influence) ïa ki briew. Ki crime rate ki kiew bha ha ka por election.
Dei namarkata ka daw, u TN Seshan IAS, Chief Election Commissioner ba Shiphew jong ka Election Commission of India (1990-1996) u pynshisha ïalade haduh mynta ba u dei uwei na ki riewkhraw uba bat ïa katei ka post bad uba iehnoh shadien ïa ki dak ba sahkynmaw kumno u pynbha pat (reform) ïa ka Electoral System ha India da kaba u pynmih ïa ki Shiphew tylli ki Hukum jong ka ECI kumne :
* Ym dei ban thong tyngka
* Ym dei ban pynbor (intimidating) ia ki Voters
* Ym dei ban sam kyiad ha ka por election
* Ym dei ban pyndonkam ïa ki atiar sorkar (official machineries) ban campaign election
* Ym dei ban pynkhih mynsiem da ka jingïalap sngewpher jaidbynriew
* Ym dei ban pyndonkam ïa ki jaka maneblei kum ka jaka ïalap election
* Ym dei ban pyndonkam ïa ki kor Tynghung pynsawa khlem da ïoh jingbit na ki bor ba dei ban peit.
* Dei ban buh pud bad ai jingkheiñ thik pa thik katno la pynlut ha ka por election da kaba pynjari ruh ïa ka jingtreikam ba pyrkhing jong ka Model Code of Conduct
* Ban nym shah ïa kino kino ki poster campaign lane ki jingthoh election ha ki kynroh.
* Ka jingai Voter Identity Card ka dei ban long da kaba bishar bniah bha
Kum u TN Seshan hi, bud sa u Bah James Michael Lyngdoh IAS, u jait u kynja lajong ban bat ïa katei ka shuki ba halor duh, kiba bat pyrkhing bad ki bym ju pyndem ïalade ha ka bor jong ki politician ba jakhlia. Baroh arngut kiba la ïohpdiang ruh ïa ka award batip kum ka ‘Romon Magsaysay Award’ na Philippine kum ka dak ban ai burom ïa ki riewkhraw jong ka thaiñ Asia, kaba la tip ruh kum ka Nobel Prize of Asia, kata; TN Seshan ha ka snem 1996 & James Michael Lyngdoh ha ka snem 2003.
Kum ka jingpynkynmaw, u Bah James Michael Lyngdoh CEC (2001-2004), u la ther tyngeh wat ïa u Narendra Modi ruh ba u long kum u riewlorni ha ïingshetja (gossip menial) ha ka por ba u long Chief Minister ka Gujarat namar ba u pyrshang ban wohdaw wohnia da kumne kumtai pyrshah ïa ka jingtrei kam ka Election Commission of India, kat haduh ba u Prime Minister Atal Behari Vajpayee u la hap ban kyrda burom da kaba kynthoh ba ki kyntien ba kren u Modi ki dei ki “kyntien bymdei” (improper language or indecorous insinuations) Reference : Times of India August, 2002.
Ka jingeh mynta ka long, ba don bun bah ki kyrtong riewspah jong ki poltical party bapher bapher kiba dangpynkheiñ ïa kitei ki kyndon haduh lashai ruh, hynrei mano keiñ ban pyndeng shakuriaw ïa ka miaw?. Ym don government machinery kiba lah ban kem bad pyngngat kyndon aiñ da kaba pynduh noh shisyndon ïa ka jinglong candidate jong u/ka kyrtong ba pynbam peisa, khawai kyiad bad uba byrngem byrsit ïa ki nongthep vote haduh mynta.
Hooid, kito ki Flying Squad ki lah ban ïohkem hateng hateng hateng ïa ka Lakh, ka Klur tyngka jong ki politician kumba ki ïohkem ïa ki nongbud u Conrad K Sangma myn ha ka election MLA ba la dep; hynrei ka jingkylli ka long hato ka Election Commission ka lah ne em ban ceased syndon ïa kato ka tyngka bad deposit sha ka head of account jong ka sorkar ne ki hap ban pynphai biang?. Ka jingsynjor jong ka Aiñ dei hangta. Lada hap ban pynphai biang te mano hi ba lah ban tehlakam, ki nangshlur pynban ki riewsniew ha ka pali ban sa wan ruh. Dei ban don da kawei ka system syntiat kaba khlaiñ bha ban ïohkem bad set along syndon.
Haba phai sha ka jingïalap election hangne ha Ri jong ngi, shisha ngi sakhi ba naduh bamih ka VPP, ka jingïalap election ka la nangkhluit nangkhluit, kumto ha ka MLA, nangkiew ha ka MP bad District Councils election kumjuh. Ngi ïohsngew ïa ka jingkawangktieh markylliang, ka bym da da sngewtynnad satia. Ha kane ka jingïakwangktieh, ki seng saiñhima ki klet noh ban pynleit jingmut ïa ka nongrim ba ki don. Ka long ka bym dei ban pynlong nongshun ïa ki Press ki Media namar ki don ka hok ban report kat kum ka jingtip jong ki. Nangta, ha kane ka kynti ngi la ïohi ruh ba ki Dorbar shnong ki la sdang ban pynmih kyndon kham palat ban ïa ki kyndon ka Election Commission bad DCA ruh. Don kiba aidaw ba kim shah ban pynlong election Campaign namar ba ki khynnah pule ki dang ïaleh Exams, ka dei !. Hynrei kata ka campaign election kam shym ktah pat tang ïa kawei ka thaiñ, hynrei ha baroh ka Ri Khasi Jaintia, te hangne ruh ka sma lyer politics khyndiat. Lada kita ki dorbar ki sngewkhia shisha ïa ki khynnah ba thoh exams, kim dei ban khanglad ïa ki nongialap election hynrei ki dei ban thoh ne ujor pyrshah sha ka sorkar ba ka dei ban pynkynriah noh mardor ïa ka election tad ynda la dep exams ki samla pule lane ban pynlong exams ynda la dep election, katba dei. Hynrei lada ki dorbar shnong ki dei ban shim ia kum kitei ki rai ruh, ym dei ban leh tang ha ka EC jong ki, dei ban khot da ka dorbar pyllun ba ïoh kawei ka sur na ki paidbah nongshongshnong, kumba paw mynta hi, bun ki paidbah kim ïahap ïa ka jingrai muk mak jong ki shitroh ngut. Kata, ka lah ban lam sha ka jingpyndonkam bakla ïa ka bor (abuse of power). Ki nongïalam shnong kim dei ban don ka jingïashahliang.
Ímat, katba dangïaid ki por, la dei ban nangpynbha shuh shuh ïa ka rukom ïalap election, kumba ka DC East Khasi Hills ka la rah sha ISBT ban file nomination bad ban ñiew vote shata ban lait na ka jingkhapngiah jong ka sor. Nangta, lada ka sorkar jylla kan ai jingmut sha ka Election Comission of India ban nym campaign shuh hynrei ban pynlong noh tang lai ne saw jaka ha kawei kawei ka Constituency da kata ka common platform ruh ka la biang hi, namar ka ktah palat ïa ka por bad bor jong ki nongshongshnong. Lada lah ban pynlong kumta, dei ban buh kyndon ruh ïa ki kyrtong ba kim dei ban ïa kawang ktieh hynrei beit ïa ka nongrim bad policy lajong lym kumta ka “hate-politics slurring” kan wanrah tang ka jingtim suda. Ha kawei pat ka liang, ka Common Platform kan pynduna shuh shuh ïa ka jinglut jingsep jong ki kyrtong, bad lehse wat ban thong peisa ïa ki voters ruh kan duna shibun. Ban ïoh ïa ka synshar bakhuid te dei tang ynda haba ki kyrtong kim pynbam peisa shuh, namar lada ki danghap ban pynlut ïa kata, te kin hap ban buria shwa ïa ka jinglut jingsep lajong, kumno phi tharai kin shuh ai eiï.
Ngi kyrmen ha kata ka Aiñ ka ban sa pyllong ‘One Nation, One Election’ ba la tyrwa bad wanrah da ka sorkar NDA ha Lok Sabha ha ka 17th December 2024 (lada ka long kam) kan shim khia ban nangpynkhuid shuh shuh ïa ka jaboh jabaiñ jong ka election campaign, ban nym shah ïa ki rally bad ban aibor shuh shuh ïa ka Election Commission of India kum ka autonomous
body kaba lait na ka jingmushlia jong ki politicain ba alhia. Lada ngim lah ban leh kumta, ka Ri India kan sa shah rkhiebeiñ ha khmat ka pyrthei wat la ka kam ïalade kum kawei na ki ri synshar paidbah (democracy) baheh tam ha pyrthei.