Na ki jingjia kiba la jia ha kine ki khyndiat sngi ka paw ne ki don lehse kiba lah ban pyrkhat ba ki Khasi ki dei kiba kulmar jingmut. Lehse ngim tip ruh aiu ngi kwah, tangba ngi rhem bha ka mynsiem kumba ka paw na ka jingpyrshang jong ka Hynñiewtrep Youth National Front (HNYF) ban khang ïa ki kali tourist na Assam. Kaba kham phylla ka long ba uwei na ki nongïalam ba hakhmat jong ka HNYF, u Bah Bless Dkhar u la shah kem ha ki Pulit mynshem snem na ka daw ba u khrong pisa be-aiñ na ki trok kit marbam kiba ïaid lyngba ka Damsite bad jingkieng Umïam. U Bah Bless Dkhar u la shah kynnoh ba u lum pisa be-aiñ ha ka dor khatsan spah tyngka kawei ka trok. Mynta kane ka dang don ha ka case bad ngam tip la ka ïingbishar ka la dep rai kut ne em halor kane ka kam. Tangba teng teng kiba kum kine ki briew ki shait ïoh ka jingïaroh ba ki dei ki nongïada jong ka jaitbynriew. Hato kane ka mut ba ka im ka ïap jong ka Jaitbynriew Khasi ka shong ha ki kti jong ki briew kiba pynkheiñ aiñ? Lada ka long kumta te kam shngaiñ phi.
Ngi dei ban kynmaw ba ka Jylla Meghalaya ka dei kaba duk tam ha ka Ri. Kiba bun ki nongshong shnong ki dei ki nongrep bad ka jingnoh synñiang jong ki sha ka GDP kam poi wat tang 20%. Kaba bun ka jingnoh synñiang sha ka ïoh ka kot bad ka kamai kajih ha ka Jylla ka wan na ki Company kiba pynbiang ïa ki jingdonkam jong ki briew (service sector) bad kine ki sei bor ne noh synñiang haduh 50%. Bad dei kine ki Company kiba pynbiang ïa ki jingdonkam jong ki nongshong shnong kiba la plie ruh ïa ka lad ïohkam na ka bynta ki samla wadkam ha ka Jylla. U Bah Paul Lyngdoh, u Myntri ka tnat jngoh kai pyrthei u la ong ba kumba 15 lak ngut ki nongshang suwari bad nongjngoh kai pyrthei ki wan sha Meghalaya ha ka shi snem. Lada ngi bishar bniah ïa kane ka jingong bad ïa ki dak jingkheiñ ngin sa sngewthuh. Ki Khasi ki don kumba 14 lak tam ka jingdon briew bad kane ka jingwan jong ki nongjngoh kai ka pynpaw ba ki nongjngoh kai pyrthei ki theh shikatdei ka pisa ha ka Jylla bad ki pynlut ha ki rukom bapher bad ba ka Jylla ruh ka ïohlum ha ki rukom bapher. Ha ka snem 2023, u Paul Lyngdoh u la pyntip ha ka ïingdorbar ba la lah ban lum pisa haduh 1.44 klur tyngka na ka Shillong Cherry Blossom kaba la long ha u Naiwieng 2023 bad kane ka pisa ka wan ha ka dur jong ki khajana ba la lum na ki Hotel bad kiwei. Ka jingmih na ka khajana ha u Naiwieng 2023 ka kham bun ban ïa kaba la lum ha u bnai Risaw.
Ha Ri India baroh kawei ki kam shang suwari bad jngohkai pyrthei ki nongsynñiang kumba 9% sha ka pla tyngka jong ka Ri. Ha Meghalaya ngim don ka jingkheiñ kaba thikna bad ngi lah ban mutdur ba ka jingnoh synñiang jong ka kam jngoh kai pyrthei sha ka ïoh ka kot jong ka Jylla ka long kaba buh bah. Lehse ka lah ban long palat ïa ka 20% namar kiba bun ki kam kiba ïadei bad ka jingpynbiang ïa ki briew (service sector) ha Jylla ki dei kiba ïasnoh bad ka kam jngohkai pyrthei. Na ka bynta ka Jylla kaba duk kane ka dak jingkheiñ ka long kaba khraw bad lada ki dak jingkheiñ ki hiar khlem pep kan ktah jur ïa ki nongshong shnong kiba shaniah tylli ha ka kam jngoh kai ïa ka kamai jakpoh jong ki. Kan ktah ruh ïa ka Sorkar ha ka liang ka jinglum khajana.
Lada ka kam jngoh kai pyrthei ka hiar ka Sorkar Jylla kan hap shim khambun ka ram ban pyndap ïa ki jingdonkam ha ka Jylla. Hoid u Myntri Rangbah u la pynpaw ba 90% ka ram kan kit ka Sorkar Kmie, hynrei kam long kaba shngaiñ ban kitram shi rynïieng. Kawei ka lad ba ngi lah ban lait na kane ka liewlep ka long ban kyrshan tyngeh ïa ki nongshong shnong jong ka Jylla kiba seng bad trei kam lajong khnang ba ngin lah ban kyntiew ïa ka kamai kajih bad ka ïoh ka kot. Kumta ka kam jngoh kai pyrthei ka dei kawei na kita, hynrei ka jingkhang ïa ki kali tourist kiba wan na Assam kan ktah jur bad kan pynhiar ïa ka kamai kajih jong ki trai Jylla. Ka la mih ka khubor ba ka na ka daw ka jingjia ha Umtyngar ka jingwan ki nongjngoh kai pyrthei ka la hiar sha ka 30% bad ei ba tip ba kan nang hiar shuh shuh ha ki bnai ban wan.
Ki Sengbhalang ki dei ka bynta jong ka imlang sahlang, pynban ki leh ïa ki kam kiba pynduh nong ïa ki trai nongshong shnong jong ka Jylla. Ka jingkhang jong ka HNYF ïa ki kali tourist na Assam ka long na ka daw ba ka All Khasi Meghalaya Tourist Taxi Association ka la dawa na ka Sorkar Meghalaya ban khang noh ïa ki tourist taxi kiba kit ïa ki nongshang suwari kiba wan na shabar ka Jylla. Ha ka jingdawa, ka seng All Khasi Meghalaya Tourist Association ka la pynpaw ba tang kumba 30% ki kali jong ki trai Jylla kiba kit ïa ki nongshang suwari ha ka Jylla. Ki la kdew ruh ba ka jingdon ki kali tourist ha ka Jylla ka long baroh 5120 tylli bad na kine 4014 tylli ki kali tourist ka Jylla kim ju ïoh passenger (sa shim noh 1106 na ka 5120). Hato kine ki 5120 tylli ki kali tourist ka Jylla ki kynthup ïa baroh ki kali kiba don ha Garo Hills ne tang na Khasi Hills? Lada kine ki 5120 tylli ki dei tang na Khasi Hills, ym baroh ki dei ki kali kiba kamai na kaba kit ïa ki nongjngoh kai pyrthei namar ka kam jngoh kai pyrthei ha Meghalaya kam pat dei kaba la bit la biang bha. Kumba shu ai nuksa, hato ki nongñiah kali na Mawkyrwat ki ju leit shaw ïa ki nongjngoh kai pyrthei na Guwahati ban ïalam ïa ki sha Jakrem bad sha kiwei de ki jaka hapoh ka thaiñ? Lane katno ngut ki nongshang suwari ki leit jngoh ïa ki krem ha East Jaiñtia Hills? Ngim pat lah ban ïoh jingshai. Kita ki 4014 tylli ki kali tourist kiba la kdew da ka Seng ki nongñiah kali tourist Khasi na Meghalaya ba kim ju ïoh ban kit bad kamai na ki nongjngoh kai pyrthei kam mut pat ba kim ju ïoh kamai na kiwei pat ki nongleit nongwan ne ki briew kiba kum ma ngi kiba donkam ban leit jingleit man la ka por. Kumta ka jingai jingkheiñ jong ka Seng ki nongñiah kali tourist ka pynkulmar.
Sa shisien u Paul Lyngdoh u la pynpaw ba ka Jylla ka dang duna ki kali kiba kit ïa ki nongshang suwari bad nongjngoh kai pyrthei ha ka Jylla. Kane lei ka nang pynkulmar shuh shuh. Namarkata, u Paul Lyngdoh u la kyntu ïa ka tnat Transport jong ka Jylla ban ai ki jingkheiñ kiba beit bad shai halor ka jingdon jong ki kali tourist ha ka Jylla ha shuwa ba un ïakynduh biang bad ka Seng jong ki nongñiah kali tourist. Lada ka jingduna jong ki kali tourist napoh ka Jylla ka long kaba dei, ka mut ba ka jingkhang ïa ki kali na Assam kiba kit ïa ki nongjngoh kai pyrthei kan nang pynduna ïa ka jingwan jong ki nongjngoh kai pyrthei sha ka Jylla. Ha kaba kut kan pyntroiñ bad pynïap duh ïa ka kam jngoh kai kaba la sdang ban speh mynta ha ka Jylla. Kane khlem artatien kan pynïap ïa ka kamai kajih, ka ïoh ka kot bad kamai jakpoh jong ki hajar ngut ki briew. Ha kajuh ka por ka Jylla kan ngam bad kan kit ram shi rta.
Shi por, to ngin pdiang ba ka jingong jong ka Seng ki nongñiah kali tourist, ka All Khasi Meghalaya Tourist Taxi Association ka long kaba dei bad ba ki nongñiah kali trai Jylla ki duhnong. Bad lada ki ïoh kabu khambun ban kit ne niah ïa ki nongjngoh kai pyrthei kan pynïoh nong shibun ïa ki. Hynrei kata pat kan ym jia ne lah ban long da kaba khang noh ïa ki kali kiba wan na Assam kiba kit ïa ki nongjngoh kai pyrthei. Ka daw ka long ba lada ngi leh kumne, ki nongñiah kali tourist ha jylla Assam ruh kin sa khangdam ïa ki kali tourist kiba na Meghalaya. Kaei ka ban jia ïa ki nongleit nongwan lada ki shah pynhiar noh tang ha Jorabad ne Khanapara? Hato kane kam wanrah ïa ka jingduh nong ïa ki nongñiah kali? Kaba ar, da kaba khang ïa ki kali tourist na Assam kam ai jingpynthikna ba ki nongshang suwari bad nongjngoh kai pyrthei kiba wan sha Meghalaya kin bat bad shong tang da ki kali tourist ka Jylla Meghalaya. Ka daw ka long ba ki nongjngoh kai pyrthei kiba kwah ban leit bun tylli ki jaka ha ka thaiñ shatei lam mihngi bad Meghalaya ki lah ban bat lypa tang kawei ka kali ka ban kit bad ïalam ïa ki sha baroh ki jaka. Hangne ki ban duhnong ki dei ki nongñiah kali bad ki nongpynïaid ïa ki kali kiba kit ïa ki nongjngoh kai pyrthei. Kam pher lada ngi pyrkhat ne ngi kheiñ jingkheiñ kumno kumno ruh, hynrei ka jingkhang ïa ki kali tourist kiba wan na bar Jylla kam dei ka lynti ban weng ïa ka jingeh jong ki nongñiah kali tourist ka Jylla. Haba kumta kaei ka lynti bad kumno ban weng ïa ki jingeh?
Haba kyntait ïa ka jingdawa ban khang ïa ki kali tourist kiba wan na Assam, u Paul Lyngdoh u la pynshai ba ka Jylla Assam ka dei ka khyrdop ban rung sha Meghalaya namar ba ka don ïa ka kad leingsuiñ bad ka steshon rel. Hadien ba ki nongjngoh kai pyrthei ki hiar ha Guwahati ki shong da ki kali ban rung sha Meghalaya bad kumta ym lah ban kiar ba kiba bun hi ki nongjngoh kai pyrthei kin pyndonkam da ki kali tourist na Assam ban shang suwari sha Meghalaya ne sha kiwei ki Jylla ka thaiñ shatei lam mihngi. Ka don tang kawei ka lad ban ïakhun pyrshah ïa kane ka jingïohnong ki nongñiah kali tourist ka Jylla Assam bad kata ka long ba ki nongjngoh kai pyrthei kiba wan sha Meghalaya ki dei ban ïohlad ban hiar ne poi beit haduh ha shen ha ka Jylla. Lada ka long kumta lah ban pynthikna ba ki nongjngoh kai pyrthei kin bat bad pyndonkam beit tang da ki kali tourist jong ki trai Jylla Meghalaya bad lah ban leh ïa kata da kaba pynheh ïa ka kad liengsuiñ khnang ba kan lah ban wan kit ïa ki 15 lak ngut ki nongjngoh kai pyrthei kiba wan sha Meghalaya man la ka snem. Lano kane kan urlongï Katkum ka kaiphot jong ka Airport Authority ka Ri India jong ka snem 2023-2024, la shem ba ka kad liengsuiñ ha Umroi ka lah ban pynpoi briew tang kumba 1,54658 ngut ha ka shi snem, kaba mut tang 12,000 ngut ki briew ha ka shi bnai. Haba ïanujor bad ka kad liengsuiñ ha Guwahati, kaba lah ban pynpoi briew haduh 5 lak ngut ha ka shi bnai, kan dang shim por ïa ka kad liengsuiñ ha Umroi ba kan kot sha kane ka kyrdan. Sa kawei pat ka lad ka long ban thaw ïa ka steshon rel khnang ba yn lah ban pynpoi ïa ki nongjngoh kai pyrthei na kylleng ki Jylla ka Ri India beit beit haduh Shillong. Ha kata ka por lehse ki kali ne taxi jong ki trai Jylla kin bun bha ban ap ïa ki nongjngoh kai pyrthei bad ban kit ne niah ïa ki kylleng ka Ri Khasi. Phewse kane ruh kan dang shim por namar ka jingpyrshah kaba jur ban wanrah ïa ka rel sha Shillong ïohba ka wan kit pynban da ki mynder ne bar Ri. ñiuma, ngim don ka jingkheiñ kaba shai halor ka jingwan ne jingdon jong ki bar Ri ha ka Jylla, tangba ka jingsheptieng ïa ki bar Ri ka jur bha bad ka tyllep. Kumba ka long mynta hi ban khang ïa ka jingwan ki kali tourist na Assam kan pynïap ja ïa ki nong Meghalaya.
Ka Sorkar America ka la mana ïa ki nongshong shnong jong ka ban shang suwari sha Meghalaya bad bun na ngi, ngi la sngewdom ïa kane ka jingmana jong ka America. Hynrei ki jingjia ha Umtyngar ki nang pyntieng shuh shuh ïa ki briew ban wan sha Meghalaya namar ki lah ban pyrkhat ba ka dei ka jaka ka bym shngaiñ. Lada ka ïai long kumne ka Meghalaya kan ym ïoh shuh ïa ka nam kum ka jaka kaba sngewtynnad ïa ki nongjngoh kai pyrthei bad kane kan pyntud ïa ka jingbei tyngka na ki nongseng kam kiba na bar. Ka Jylla ka donkam kyrkieh ïa ki nongbei tyngka na ka bynta ban thaw bad ai kam ïa ki samla wad kam bad ban kyntiew ïa ka ïoh ka kot. Kat nang duna ka jingbei tyngka bad jingseng kam, katta ka ïoh ka kot ha ka Jylla kan nang hiar arsut. Kane kan pynlong ïa ka Sorkar ban shim bad kit ram bad kumta ka Sorkar kan ym lah lano lano ruh ban pynbha ïa ki skul, ki kolej, ban thaw ïa ki university, ki hospital bad ki jaka ïaleh sport kiba biang ha ka Jylla. Baroh ngi tip ba ka Jylla ka la kynduh mawsiang lypa ha kine ka liang.
Ka jingshisha pat ka long ba bun bah kiba kyrshan ïa ka HNYF bad kin ym wad ne kyrshan ïa kiwei pat ki lad ban weng ïa kine ki jingeh, kum kaba wanrah ïa ka steshon rel kaba lah ban pynkhraw ïa ka ïoh ka kot bad ba ngim donkam shuh ban shaniah ha ka Jylla Assam. Hato phim shem ba ngi ki Khasi ngi dei kiba kulmar jingmut? Ngi kwah ban kiew shaphrang bad ha kajuh ka por pat ngi leh ïa ki kam kiba pynlong ïa ngi ban shem shitom ban poi sha ka thong ne ban ïoh ïa kaba ngi kwah. Haba kumta kaei ngi kwah? Kane ka jingkylli kan ïai sah slem bad ngi.
(Kane ka dei ka jingsngew shimet jong u nongthoh).
