K i paidbah Khasi-Pnar ki ju sngew sarong ïa ka rukom synshar kaba la hiar pateng na ki longshuwa manshuwa. Ka rukom synshar ka long ha ki lai bynta – Ha trai eh don ki Dorbar Shnong, halor jong ki don ki Dorbar Raij/Dorbar Elaka bad halor jong kine ki ar kyrdan pat don sa ki Syiem kiba synshar ïa ki hima kiba kynthup ïa bun tylli ki raij. Ha ri Jaintia te mynta ym don syiem ba synshar hynrei don da ki doloi kiba long ruh ki nongleh niam bad ki nongknia nongkhriam.
Ka jylla Meghalaya, ryngkat bad ka Mizoram bad Nagaland ki la lait noh na ka aiñ Panchayati Raj Act kaba mut ka jingsynshar kaba ha trai eh – kata ka synshar khadar ha shnong tangba ïa ki nongkitkam ïa kita ki Panchayat dei ban jied da kaba thep vote. Ka jingkyntait ïa ka Panchayati Raj la ong namar ba ha kine ki ri lum lah don lypa kita ki rukom synshar shnong kiba naduh hyndai. Hynrei kane ka jingkyntait ïa ka Panchayati Raj ka la pynduh nong shibun eh ïa ngi shane namar ba ki nongsynshar shnong kumba long mynta kim don ka pisa bad ki lad pynroi ïa ki shnong ki thaw namar ba kim ïoh ïa kata ka “direct funding,” lane ka jingbei pisa na ka sorkar kmie kaba wan beit ha ka pla pisa kita ki Panchayat. Ki syiem jongngi shane ki shu lum khajna na ki ïew ki hat bad na ki mar ki mata kiba mih na kane ka jylla bad leit die shabar jylla. Ki District Council kiba peit ba khmih ïa ka jingtrei kam jong ki syiem/doloi bad ki dorbar raij/elaka bad ruh ki dorbar shnong, ruh kim don pisa ban bei sha kine ba kin trei ïa ki kam pynroi bapher bapher namar ki district council ruh ki shaniah ha ka sorkar jylla ba kan bei pisa ïa ki. Hooid na ka por sha ka por ki district council ki ïoh ïa ka direct funding na ka sorkar kmie hynrei ïa kata ka pisa ki council ki pyndonkam ha ka ban pyntri kam ïa ki skim lajong. Hooid ki district council ki ju ïasnoh lang hateng hateng bad ki shnong/elaka ban pyntrei ïa ki skim bapher bapher. Hynrei ka jingwan pisa na na sorkar kmie kam long kaba bun. Dei na kata ka daw ba ki district council ruh bun ba ki hap khrong khajna na ki ïew ki hat bad na ki dieng kiba pom na ki khlaw kiba hap ha ka jingpeit ki district council.
Ha kane ka juk mynta ka synshar shnong kam long shuh kum ha ki por hyndai ba ym pat don plastik bad kiwei kiwei ki tiar elektrik. Ha ki por mynshuwa ïa ki kot ki sla la shu thang ha kper bad ïa ki jhur ki jhep bad kiwei ki mar bam na ïingshetja lah theh ha ka sboh kaba long ka thliew kaba tih hajan kper bad ynda lah dap kawei ka thliew la tep noh ïa ka bad tih na kawei pat. Hadien 6 bnai ei ei kata ka thliew kaba lah dep tep lah ban tih biang bad ban khlong ïa ka sboh kaba bha eh bad thung jingthung ha kper.
Ha kane ka juk mynta ia ka jaboh na ïing kynthup wat ïa ka snep jhur bad ki jingbam ruh hap bret shabar ïing namar ym don jaka shuh ban theh niut shadien ïing. Mynta ha kane ka juk baroh kiba shna ïing kim buh jaka ban ïoh tih liewsboh ban bret ïa ki jhur, ki snep soh, ki jingbam ba lah sniew bad kumta ter ter. Ha ki por mynshuwa nga ju kynmaw ba ka don ka jingadong na ïing syiem haba ai jingbit ban shna ïing la ong ba dei ban ieh kumba 6 phut eiei ka jaka na u pud u sam bad bym dei ban shna ïing thik ha u pud khlem da ieh shuh tang shiphut ruh. Ki shnong kiba dei ban peit ïa kine kiei kiei ruh ki ong ba ym don ba sngap. Dei na kane ka daw ba wat halor ka wah ruh ki briew kim salia shuh ban shna ïing. Peit ïa ka Wah Umkhrah ter ter naduh na ka tyllong jong bad phin ïohi ba ki ïing ki la ïeng halor ki wah. Ki briew ki bret lut ïa u niut na ïing thik thik sha ka wah khlem jingsalia. Ki klet pat ba ka wah ka dei kawei na ki tyllong um bad ka um ka dei ka jingim.
Mynta lada rngad lut ki wah nangno shuh ngin ïoh den um ban pynpoi sha ki lyngkha kba bad ki kper jhur kper soh? Ka sorkar kmie ka la pyntrei shaid shaid ïa kata ka skim Jal Jiwan Mission (JJM) kaba thmu mut ban pynpoi um ha man la ka thliew ïing. Hynrei kiba bun ki tyllong um jongngi mynta ki lah bun ba rngad lut. Bad wat lada ki wah ki dang doh ruh ka um kam long shuh kaba lah ban dih namar ba la jakhlia palat. Lada dih ïa kum kato ka um ïohpang kpoh bad kiwei ki jait jingpang ruh.
Haba nga peit ïa ka Umiew ha Smit nga ishyrkhei bha namar ki briew ym tang ba ki sait jaiñ ha wah hynrei ki bret ruh ïa kito ki jingboh khunlung kaba don bad ka eit – khlem jingsalia. Kham harum pat don sa ka jingsait kali baroh shisngi ha pdeng wah syndon. Ka umphniang diesel bad petrol na ki kali ka la poi lut ha um. Haba ka ïing syiem ka don hajan kane hi ka wah balei keiñ u Syiem Khyrim um leh eiei ïa kane? Nalor ba u Pa-iem u dei ruh u doktor nongai jingsumar ïa kiba pang ba shitom.
Ki nongsynshar shnong ha kane ka juk mynta ki dei ban long kiba ïohi jngai bad kiba pyrkhat ym tang ïalade shimet hynrei ïa ka paidbah paidlang kiba hap hapoh ka jingsynshar jong ki.
