K a jingtih pathar ïa u maw bad u shyïap kylleng ka jylla Meghalaya kan sa buh ïa kane ka jylla bad ki briew jong ka ha ka jingeh kaba bun. Kaba nyngkong eh ka long bad ki tyllong um baroh kin sa sdang ban rngad lut noh kawei hadien kawei.
Wat ki nongwan jngoh kai ïa kane ka jylla jongngi ruh ki la sdang ban kren bynnïaw haba ki ïohi ïa kane ka jingtih pathar ïa ki lum ki wah jongngi bad bun na kita ki jaka ki dei kiba ju don ki khlaw ki btap. Mynta lah pom lut shuwa ïa ki khlaw ki btap bad sa sdang sa ka jingtih par maw par shyïap. Bun na uta u maw u leit khaïi sha Bangladesh. Ka jingkylli kaba mih ka long – hato ngi lah mo ban shu khlong lut ïa ki maw ki shyïap na ka marïang khlem da pyrkhat shuh ïa ka lawei? Hato ha ka pateng jong ki khun ki ksiew jongngi kan long kaba kumno? Ngi ju ïa pyrkhat lem mo ïa la lawei? Ne ngi pyrkhat tang ïa ka mynta?
Kawei kaba sngewphylla ka long ba ka sorkar MDA dang ha kine ki sngi ka la pynbna ba kan shna kumba 100 tylli kita ki pung um ha kylleng ka jylla bad kan pynlut haduh 400 klur tyngka na ka bynta kane ka kam. Ka jingkylli ka long hato ka sorkar ka donkam ban pynneh pynsah shuwa ïa ki pung, ki wah bad ki wahduid kiba la don lypa ne ka donkam ban tih thymmai da kiwei? Bad lada ym don khlaw, don btap shuh bad ka jingtih par maw ka ïaid shaid shi shaid khlem jingsangeh hato ki tyllong um jongngi kin dang don?
Kawei na kita ki wah kaba don hapdeng ka jingma ka dei ka Wah Nïangleng don hapdeng ar tylli ki shnong – ka Shnong Khat-ar Mer hajan Mylliem bad sha shilïang pat ka don ka shnong Laitkroh. Ka Wah Nïangleng ka hap hapoh ka Sohra konstituwensi katba ka Laitkroh pat ka hap hapoh ka Mawphlang konstituwensi. Ka Wah Nïangleng ka tuid sha ka dam ha Mawphlang kaba sam um ïa ka sor Shillong baroh kawei. Lada ka Wah Nïangleng bad kiwei kiwei pat ki nan bad ki pung heh kiba tyngkai ïa ka um bam um dih jongngi ki shah hïar thma ha ki nongtih par maw hato ka jingma kam ap ïangi? Naei pat ngin ïoh um lada lah rngad lut kine ki wah, ki pung, ki nan baroh?
Ha kine ki por mynta naduh kumba saw snem eiei ngi ïohi ba ka sorkar kmie ka pyntrei jubor ïa ka skim Jal Jeevan Mission (JJM) kaba thmu ban wanrah ïa ka um bam um dih ha man la ka thliew iing. Ki pipe lah sïang shaid shi shaid hynrei kaba ma ka long ba lehse ha kito ki pipe yn wan pynban tang da ka lyer ha ka jaka ban wan da ka um. Ha ka jingshisha ïa kum kane ka skim ki nongpynïaid shnong ki la dei ban kitkhïa bha bad kim dei satïa ban ai ïa kata ka dulir sha ki riew shimet ba kin tih bad khlang ïa u mraw ban shalan sha Bangladesh. Hynrei sngewsih ban ong ba ka nongpynïaid shnong Laitkroh ki la kubur ban ai tih maw ïa ki riew shimet kiba khaii ïa uta u maw bad shyïap sha Bangladesh.
Haba kylli na ki tnad sorkar bapher bapher kum ka State Pollution Control Board, ka Forest Department, Ka Directorate of Mineral Resources bad wat ka Khasi Hills District Council ruh kim don ba tip mano ba la ïa jingbit ïa uta/kata ki nongkhaii maw. Hynrei da ka lïang kitei ki tnad sorkar bad ka KHDC ruh ki la ong ba kin sa wad bnïah ïa katei ka jingtih maw halor ka nan Wahnïanglieng kaba lah ban pynrngad syndon ïa kata ka nan.
Sawdong jong kane ka nan Wahnïangleng ki don ki khlaw bad ïa kita ruh la pynsyllen lut baroh namar ba kata ka khlaw ka long ka jong ki riew shimet. Haba ïa kane ka imlang sahlang Khasi jongngi lah ju ong ba ki khlaw ki btap, ki um ki wah, kim dei ki jong ki riew shimet hynrei ki dei kiba ngi ïa long trai lang baroh (common property resources) ïa kiba ngi dei ban ïa pynneh pynsah. Hynrei mynta pat lah kylla khongpong lut kata ka kolshor Khasi. Ka la don sa tang ka jingmyntoi shimet katba kiba bun balang ki hap ha ka lanot.
Lada ka Khasi Hills District Council kam lah ban teh lakam ïa kine ki jingleh mon ki trai khyndew bad lada kam pynsangeh ïa ka jingtih maw bad khur shyïap na ki wah baroh, ka nemsniew ka ap ïangi. Wat mynta ruh ngi la ïohi ïa ka jingkylla ka jinglong jong ka marïang (climate change) hynrei ngim don kano kano ruh ka jingpyrkhat sani lane ka jingsngew khuslai halor kine ki mat ki phang. Shu ïa beh spah haduh ba I kum bym don shuh ka lashai.
Ngi kyrmen ba ka KHADC bad kiwei pat ki tnad trei kam ka sorkar kin the lakam ïa kane ka jingleh dusmon ïa ka marïang. Lym kumta te kam myntoi eiei ruh ka jingdon jong ka District Council kaba dei ban pynneh pynsah ïa ka spah marïang nalor kiwei pat ki kam.
