Ka jingjied Nongmihkhmat ha ka Jylla
Ki kyntien jingkyntu ka KJCLF na ka bynta ki Paidbah Nongjied, ki Kyrtong bad ki Seng Saiñ Hima Sima
Wat haba ka Khasi Jaintia Christian Leaders Forum (KJCLF) ka ai ïa ki jingkhublei kutsnem 2022 bad sdang snem 2023, ka Forum ka don katto katne ki jingphalang ha ka jingïadei bad ka jingjied nongmihkhmat ha ka Jylla jong ngi ha kine ki khyndiat por ki ban wan.
Mynta ka la poi biang ka aiom ha kaba ka Jylla jong ngi ka la ïaid sha ka por Election – ban jied thymmai ïa ki nongmihkhmat jong ngi ki ban long ki dkhot jong ka Dorbar Thaw Aiñ ka Jylla ha kaba katto katne na ki kin thaw bad pynlong ïa ka Sorkar kaba thymmai ka ban bat ïa ka bor synshar ha kane ka Jylla ha ki san snem ki ban wan.
Nalor jong kane ka lyer election kaba la nang beh ha kylleng ki shnong ki thaw, ki la don ruh ki jingjia jingman ha kine ki khyndiat por kiba ktah ïa ka shongsuk shongsaiñ ha ka Jylla. Kum kito ki jingjia ba sngewsih ha ka ‘Rally ha Shillong halor ka jingbymïohkam’ kiba la jia ha ka 28-tarik u Risaw 2022 kaba la pynshaiong ïangi kum ka jaitbynriew, bad tang hadien katto katne por pat sa ka jingjia ba sngew sangsot ha ka shnong Mukroh ha kaba ki jingim bakordor ki la shu duh noh kumto. Toi, ngin ym ïaid shuh halor kine ki jingjia, namar ka Forum ryngkat bad kiwei de ngi la pynpaw ïa ki jingsngew jong ngi halor kine ki jingjia, bad kyntu de ïa ki samla ka ri kiba dei hok ban sngewbitar sngewkhia bha, ba kin ym leh ïa kino kino ki kam ki ban wanrah ïa ka jingpynthut ïa ka suk ka saiñ ba man ka sngi.
Ka Riti Synshar jong ka ri India ka don ki kyndon ba dei ban ai lad ïa u paidbah jong ka ri man la ka san snem, ban jied thymmai ïa ki nongmihkhmat jong ngi sha ka Dorbar Thaw Aiñ jong ka ri hi baroh ka wei (Parliament), bad ruh sha ki Dorbar Thaw Aiñ jong ki Jylla (State Assembly) ha kylleng ka ri. Ngi tip ba mynta dang shen ki la don kine ki election ha ki Jylla Gujarat, Himachal Pradesh, bad ruh ki election sha ki bor pynïaid Sor ha Delhi. Sa tang khyndiat por, ha ban mih u snem thymmai, ka la dei ka pali jong ka Jylla Meghalaya, ha kaba u paidbah Garo, Khasi bad Jaiñtia kin jied ïa kita ki hynriew-phew ngut ki dkhot jong ka Dorbar Thaw Aiñ, bad na kine, kin sa don kito ki ban lah ban thaw ïa ka sorkar thymmai.
Ka la juh long ka rukom ba ngi ïohi, ba kine ki political party ki pyrshang kat lah kat ïai ban lum pisa kham bun na ka bynta ka kam kanbas lane ïalap election – ban khring ïa ki paidbah nongthep vote ban kyrshan ïa u/ka kyrtong jong ki. Ïa kane ruh, ki aiñ ki shah, tangba don da u pud haduh katno bad kumno ba ki seng bad ki kyrtong ruh ki lah ban pyndonkam ïa ka pisa. Haba ka election ka la kut, baroh ki kyrtong bad ki seng saiñ hima ki hap ban ai jingkheiñ ïa ki jinglut jingsep kiba ki la pynlut ha ka election ryngkat bad ki jingpyntip kiba bniah ha kaba ïadei bad kane.
Hynrei kumba ka long ka man mynta, kaei kaba ngi ju ïohi na kawei ka election sha kawei pat ka long ba wat hapdeng ka jingdon jong kine ki kyndon ba pyrkhing, ym don kawei ruh ka party lane u/ka kyrtong ki bym wad ïa ki lad ki lynti kumno ban pynkhein ïa kine ki kyndon, ban pyrshang da ki lad baroh ban pynjop ïa ki kyrtong jong ki. Bad kawei na kine ki lad kaba sniew eh, ka long ka jinglah jong ki ban pynlut kham bun shah ïa ka pisa na kaba ki ai jingkhein sha ki bor election, bad ki lah da kaba suk ban buhrieh ïa kine ki jinglut ba ki pynlut ha ki bynta ki ba long be-aiñ. Ngin pyrshang ban pyni hangne katto katne na kine ki buit ba ki pyndonkam.
Kawei kaba kiba bun na ki paidbah ki juh liat ka long ka jingai buhrieh da ka pisa ban thied ïa ka vote jong nga bad jong phi. Baroh ngi sngewthuh ïa ka dor jong ka pisa. Uba duk ne uba riewspah ruh un shem shitom ban kyrngah haba don ba ai pisa ei. Kane ka rukom thied ïa ki paidbah ban kyrshan ïa uno uno u kyrtong ka la byrsieh haduh katta katta ha kane ka Jylla jong ngi. Ha ka pisa, imat u nongai bad u nongpdiang ruh um don jingsang, ym don niam, ym don jingïatiplem shuh. Ngi la ïohsngew ïa ki khubor ba pyndiaw shisha ba don ki kyrtong ki bym buhrieh shuh ïa kane, hynrei ki kop pynban ïa kine ki jingleh bymhok jong ki.
Nalor ka pisa, mynta ngi ïohi ba ki kyrtong ki pyndonkam sa da kawei ka buit: kata, ban ai da ki jingaisngewbha, kum ki jaiñ, ki tiar ki tar, ki blanket bad kiwei de.
Kum ki Khristan, ngi dei ban tip ba kane ka jingai bad jingpdiang ïa ka pisa ban thied bad ban die ïa ka vote jong ngi ka long ym tang kaba be-aiñ, hynrei ka long kaba ki jinghikai bad jingngeit Khristan ki mana pyrshah. Ka dei namar kata ba kum kiba ngeit ngi donkam ban da puson bha bad ym dei ban shu tep eit miaw ïa ka jingïatiplem jong ngi na ka bynta ban ïoh jingmyntoi kaba tang shipor.
Nalor kane, ngi dei ruh ban tip ba ka vote jong ngi ka long kaba don dor kham bun shah ban ïa kine ki jingtyrwa sbun jong ki kyrtong ne party. Namar dei lyngba jong ka vote jong nga jong phi ba ngin lah ban pynwandur ïa ka lashai lashisngi jong ka jingsynshar ha ka Jylla. Ngim artatien ba baroh hi ngi angnud ban ïoh ïa ki briew kiba khuid ka jinglong jingim bad ba donburom ban ïoh ban bat ïa ka synshar khadar ha ka Jylla. Haba ngi lah ban jied ïa kum kita ki nongmihkhmat, katno ka wanrah burom ïa ka Jylla hi baroh kawei ryngkat bad ki jingkyrkhu.
Nalorkata, ka aiñ ka ai jingïada ïa ka vote jong ngi da ka jingdon ka aiñ kaba la tip kum ka ‘secret ballot’ lane ka jingthep vote kaba jar jar. Ka mut aiu kane ka aiñ? Ka mut ba ïano bad kumno ngi ai ïa ka vote jong ngi ha kato ka sngi thep vote, ym don ba lah ban tip la ngi thep sha u kyrtong A ne B, ne ïano ïano ruh, lait tang ha lade hi. Kaba mut ruh ba lada ma ngi hi ngim phla ne ïathuh ïano ïano, ym don ba lah ban tip ïano ngi kyrshan da ka vote jong ngi. Ki briew kiba stad bad ba sngewthuh ki bat pyrkhing bha ïa kane ka hok jingthep vote ba rieh, lane ka secret ballot.
Kawei pat ka rukom pah bad phon jong ki kyrtong bad ki party ka long da ki jingkular ha shuwa ka election ba lada ki jop kin leh ïa kane ne katai ka kam, lane ki kular ba kin ai ïa kiei kiei baroh. Kum ka nuksa, don ki party kiba kular ba kin map noh ïa ki ram ba shim na bank, ne kin map ïa ka bai elektrik, ne kin siew bai skul ïa ki khun bad kumta ter ter. Ban da ïa jer kyrteng lut ym kut trai shuh. Kum ki paidbah nongthep vote kiba sian, ngi dei ban pyrkhat ba, ha kaba khatduh, ym dei kato ka party ne u kyrtong ki ban ai na pla jong ki, hynrei, dei ka pisa kaba nga bad phi ngi ïa siew lyngba ki khajna halor ka ïoh ka kot, ki khajna halor ki mar ki mata – kaba mut ba dei hi ma ngi ki paidbah kiba siew ïa kine ki jingkular ba kine ki kyrtong bad ki party ki ai. Nang heh ki jingkular, nang khia ka ram sorkar kaba manga bad maphi ngi hap ban buria, la mynta hi ne kham slem. Ka long hi ha ka juh ka rukom ïa ki kyrtong ruh: ym juh don u kyrtong nongïaleh election u ban siew na pla la jong ïa kaei kaei ruh ba ki ai sha u paidbah. Khamtam ki kyrtong, naei kin buria ïa ki jingai jong ki sha u paidbah, sha ka constituency lymda ki dei kiba bamsap. Bamsap naei? Na ka khung u paidbah kein. Kum ka nuksa, haba ai contract ïa ki kam ne jingtrei ha constituency, ki lah buh lupa ka jingdawa ïa ka bhah ba ki mang. Kaba mut ba, ha ka jaka ba u contractor un ai estimate 100 tyngka ïa ka kam ba u trei, un buh dor lupa lehse 150 tyngka, namar hap ai ïa ka bhah jong ki nongïalam, bad lehse ki ophisar ruh. Kumta, ha ka jaka ba ka pisa u paidbah kankan lut 100/- la hap kiew ka jinglut 150/- bad kane ka dei ka pisa ba ma nga bad maphi ngi bei lyngba ki khajna.
Hynrei lada ngi nang ban jied ïa ki briew kiba hok ba shida, kan ym don kum kane ka jingbamsap. Ine i dei tang i nuksa i barit eh halor ka jyrsieh bamsap kaba la kjit kum u thlen shisha ïa ka ri bad ka jaitbynriew. Katba nang heh ka contract, katta nang heh ka bhah bamsap jong kiba don ha ka bor. La hap ban kren pyrshah hangne halor kane, namar, ban shu ïakren buhrieh ym long shuh, bad ha ki por ki ban wan, lehse kan nang jyrsieh shuh shuh. Mynta ym ïakren shuh ïa ki contract kiba da ki lakh ne phew lakh, hynrei da ki phew ki spah klur bad ki hajar klur ruh.
Sa kawei ka jingpah jingphon ba ngi juh mad ka long ba ki kyrtong kin pan ïa ka vote jong ngi halor ka jingïalong niam – na ka juh ka niam, lane na ka juh ka balang. Kane ruh ka long kawei kaba ngi kum ki nongjied ba la sngewthuh ngi dei ban husiar bha, bad ban ym ngop ha kum kine ki jingpah. Don ki kyrtong bad party ruh kiba nud haduh ban phai khmat sha ki nongïalam niam ba kin ai jingbthah ïa ki kynhun jong ki ban ïanoh sha u ‘lajong’. Kane ka la paw bha ha kane ka Jylla jong ngi ha kine ki election kiba la dep. Sngewbha da husiar ban ym ïakhleh khaw lang ïa ka niam ne balang bad ka jingkyrshan jong ngi. Ngim mut ban ong ba ym dei ban kyrshan ïa ki para niam ne para balang, lada ha ka jingbishar jingïatiplem jong ngi ngi shem ba uta u kyrtong u long uba bit ba ngin ïa kyrshan. Kaba ngi mut ban ong ka long ba, to ngin da ïit da bishar bha ïano ngin ai ïa ka vote jong ngi. Kumba ngi ong, baroh hi ngi kwah ïa ka jingkhuid jingsuba ha ka synshar khadar. Bad kum kata ka “Christian majority State” ngi don ka jingkitkhlieh ïa ki nongshong shnong, ïa ka ri bad ïa U Blei jong ngi ban pynwan ïa ka synshar tip briew tip blei, namar ka pyrthei, khamtam ha kine ki por mynta, ka peit hi dngong ban ïoh lad tang kumno ban kdew kti bad pynthoh bria ïa ngi ki riewngeit Khristan. Lehse kine kim thew tang ïa ki Khristan hynrei ïa baroh u paid nongshong shnong ha kane ka ri tip briew tip blei baieit jong ngi.
Ki dang don shibun kiei kiei kiba ngi kwah ban pynpaw sha ki paidbah jong ngi, kiba, lada ngi don ïa ka jingïatiplem bad lada ngi pyrkhat ruh ïa ka ‘source’ ne ka tynrai ba kita ki pisa ki wan, ngin shem ba kim wan satia na ka lynti ba hok bad ba khuid. Te hynrei lehse kine kin kham don jingmyntoi ban ïakren pat hadien ka election, ynda ngi la ïoh ïa kita ki nongmihkhmat bad nongsynshar.
Ïa mynta hi, lehse ngi dei ban ïaphai khmat shuwa tang halor ki mat ba dei bynta bad ka jingjied jong ngi ïa ki nongmihkhmat sha ka Dorbar Thawaiñ, bad ki nongbat ïa ka synshar khadar. Ngi kwah eh dikdik ban ïoh ïa ki briew kiba biang ha ka jingstad, ha ka maiñ bad khamtam eh ha ka longbriew manbriew jong ki. Ngi kwah eh ban lait na ka jingjyrsieh kaba ngi ïohi ha kine ki sngi ki por. Ngi kwah eh ban lait noh na ka jinglehraiñ kaba ngi ïa mad ha khmat ka pyrthei namar ka jinglong lyngkar, bymtieng blei shuh jong ki nongsynshar. Katba nang mih bun ki kynhun synshar, katta nang jur ka jyrsieh, ka bamsap. Bun bun sien ki juh shi ki juh ki dur khmat ki wan, kylla tang ka kyrteng kynhun. Ki paidbah baieit, hato ngi hun halor kane ka jinglong jingman? Ka bor ban pynkylla ka don ha ki kti jong ngi, ha ka “secret ballot” lane ka vote ba jarjar jong ngi.
Don ka jingong, ‘Be the change you want to see’, lane long dalade kita ki nongpynkylla lada ngi kwah ïa ka jingkylla. To ngin plie ïa ki khmat jong ngi mynta ka kynti, ban kiar horkit hordang na kine ki jingpynshoi pisa bad kiwei kiwei ki rukom pah rukom phon sianti jong kito kiba wad ïa ka jingkyrshan jong ngi; hynrei ban duriap ban puson bha, ba napdeng kikyrtong kiba ieng ha ka constituency jong nga jong phi, mano na ki kiba don ïa ki sap long nongïalam ba shisha, bahok bad babeit ha ka jingim bad jingtrei jong ki. Ka KJCLF ka ïawer ruh ïa ki kynhun bad Balang Khristan ban ai jingkdew ïa la ki jong ki dkhot ba kin sngewthuh ïa ka jingkordor jong ka vote jong ki shimet shimet, ban jop ïa ki jingshah pynshoi jong ka pisa bad kiwei ki jingriam ba myntoi tang shipor eh, bad ban jied ïa ki kyrtong kiba don ka jingtbit, ka jingaiti na ka bynta ban shakri ïa ka jaidbynriew bad ka jingskhem jingmut ban ïaleh pyrshah ïa ka bamsap bampong ha ka Jylla.
Ha kajuh ka por ruh ngi kyntu ïa ki party saiñ hima bad ki kyrtong, ba bun naphi phi ïa dei ki nongmane ïa ujuh une U Blei uba im, uba dawa na phi ruh ïa ka jinglong tip briew tip blei.Phi ruh phi don ïa ka jingkitkhlieh halor kaba kumno ka synshar khadar phi kwah ban ïohi ha kane ka Jylla baieit jong ngi. Ngi juh ïohi ba, haba don ha ka kynhun liang synshar, phi khapbrip beit ïa ki khmat halor ki jingleh bymhok bad jingbamsap. Phi ïa pyrshang kat ba lah ka bor ban buhrieh, bad haba ym lah buhrieh shuh, phi ïa said ban pynksan lane ban ong ba kam long kaba shisha. Kane ka jinglong bad kum kine ki kam, i kumba ki la long doh long snam ha ka kolshor-politik jong ngi. Nangta, ynda la don pat sha ka liang pyrshah, kynnoh kylla ba ki liang synshar ki leh ïa kine ki juh ki kam ba maphi ruh phi la ïaleh haba phi ïa bat ïa ka bor synshar. Ka khaïi dewiong ka dei ka wei ka nuksa kaba ha khmat eh jong ngi. Lano phin ïakyndit thiah bad ban khmih noh da kumno ngin pyndon burom ïa u Blei jong ngi da ki kam ki jong ngi? Dei tang ynda ngi la ïoh shisha ïa ki kynhun saiñ hima bad ki nongmihkhmat ki ban trei hok khlem da khmih lynti kumno ban lum spah-bymhok, ba ngin sa ïoh mad ïa ki jingkyrkhu ba theh shlei na U Blei uba ngi mane ha kane ka ri bad jaitbynriew baieit jong ngi.
Rev Dr Edwin H Kharkongor, Secretary KJCLF
Mr RO Wallang, Member KJCLF