Halor u Uranium: Ngi ong em tang mynta ne ngin ong em shirta?

Kyrsoibor Pyrtuh

0

Ka jingmih jong ka khubor ba kawei ka kynhun, kaba la tip kum ka North East Sunshine Trust (NEST), ka la thoh shithi (kaba ki la pynshai pat hadien ba ki khlem pat phah ïa kata ka shithi bad ka dei tang ka shithi rew) sha u Myntri ka tnat Atomic Energy, ka Sorkar India, ba ka Sorkar India kan sdang biang ban khlong ïa u mar poh khyndew Uranium napoh ka Bri Hynñiewtrep. Kane ka khubor ka la pynkhluit tar bad pynmih biang ïa ka jingïakren halor kane ka “issue tih Uranium”. Ñiuma, ngam don ei ei ban ong halor ka hok jong ka kynhun NEST ne mano mano ban thoh shithi ne wat ban pynpaw paidbah ba ki kwah ban tih ïa u Uranium. Kino kino kiba kwah ban tih uranium ki dei ban pynshai ïa ka daw bad khamtam eh ki dei ban lah ban pynshisha ba kan ym ktah ïa ka koit ka khiah, ïa ka mariang, kan ym don ka jingduh ïa ka kyhydew bad ka jingphet wir jong ki briew. Ngi kiba pyrshah ngi ïeng skhem triang bad ngi don ka nongrim kaba ngi la ïeng la palat lai phew snem mynta bad ngin ai ki nia kiba khlaiñ ban pynlip ïa ki jingpynksan nia jong kiba kwah bad ban pynduh ïa ki buit sianti jong ki tnat Sorkar.
Haba la mih biang ka jingïakren halor kane ka issue, nga sngewdei ban buh hakhmat jong ki paidbah katkum ki mat kumne harum:
1. Ba ngim dei ban pyrkhat ba ka issue tih Uranium ka dei kaba ngin ïatai tang ma para ma ngi hangne lymne ba ka ktah tang ïa ngi. Naduh ki phew snem ba la leit, ka issue ban tih Uranium ha Meghalaya ki la ïakren ha kylleng ka pyrthei bad ki Ri khrawbor kum ka America ki kwah bha ba ka Ri India kan tih bad khlong lut ïa ki mar poh khyndew kum u Uranium, uba pynmih ïa ka bor nuclear energy.
2. Ba ngim dei ban sngewphylla lada ka Sorkar India ne Bharat, (la ka long ka Sorkar kaba lam khmat da ka BJP ne INC ne ka Sorkar jong ki lama saw, lama stem, lama jyrngam ne kino kino kam pher), ka pyrshang da ka bor ban tih ïa u Uranium. Lehse kan poi ka por ba ki lah ban phah da ki shipai ki pyrton bad ki thup ki man ban thombor ïa ki jingïakhih pyrshah. Ha kata ka por ngi nud ban ïeng?
3. Ba ha ka 10 Risaw 2008, ka Sorkar India ka la ïasoi ïa ka Soskular ne Nuclear Deal bad ka Sorkar America. Kumta ka Sorkar America ka shim khia bha bad ïai buddien ïa kane ka kam tih Uranium ha Ri India. Ki tnat bapher jong ka Sorkar America ki lumthup ïa ki jingïakren halor ka kam tih Uranium ha ki Jylla kiba pher ha Ri India, kaba kynthup ha Meghalaya.
4. Ha u Nohprah 2006, u Julian Assange bad ka kynhun jong u, kaba la tip kum ka wikileaks.org ka la pynlait ïa ki jingtip kaba ki la lum bun snem lynter halor ka jingtreikam jong ka Sorkar America bad kiwei de ki Ri, khamtam eh ha kaba ïadei bad ki thma bad kiwei de ki kam synshar khadar jong ki Ri ha ka Pyrthei.
5. Ha ka “WikiLeaks cable” kaba 12 tarik Nailar, 2005, ka don ka thup kaba la ai kyrteng, “The US-India Nuclear Deal: Shaping Public Opinion”. Ha kane ka thup lah ban shem ba la lum thup ïa ki jingïakren bad jingïatai halor ka kam tih Uranium ha ki Jylla ka Ri India, kaba kynthup ïa ka Domïasiat ha Meghalaya. Ha kane ka thup la pynpaw ruh ba ha Meghalaya ka kam tih Uranium ka long mat kaba khluit bad ka don ka jingpyrshah na ka liang ki seng bhalang.
6. Ba baroh ngi tip ba ka jingdonkam ïa u Uranium ka long ha ki ar bynta, kawei ka long ban pynmih bording (nuclear energy) na ka bynta ka jingdonkam ki paidbah bad da kane, ki ong kan kyntiew ruh ïa ka ïoh ka kot bad kamai kajih (economic growth). Kaba ar, ka long ban shna ïa ki tiar thma kiba shyrkhei (nuclear weapon) khnang ba ka Ri kan long kaba khlaiñ bor bad ba kiwei ki Ri kin sheptieng ïa ka.
7. Ba katto katne phew snem mynshuwa, la don u MP (ngan ym jer kyrteng) na ka Jylla uba la pynpaw ïa ka jingmyntoi hadien ba la lap ïa u Uranium ha ka Ri Hynñiewtrep bad u ong kumne, “ba katto te ki paid ka Bri Hynñiewtrep kin sa long kiba riewspah bad ka Jylla ruh kan sa roi”. Lehse ha kata ka por u peit tang na ka liang jong ka ïoh ka kot bad ka jingroi.
8. Hooid, ha kine ki phew tylli ki snem ka la mih ka jingpyrshah bad ka jingïakhih kaba jur pyrshah ïa ka jingtih Uranium hapoh ka bri Hynñiewtrep. Tangba ngim dei pat ban klet ba ki la don ki khep ba wat ka Sorkar Jylla bad ka Autonomous District Council ki la pynpaw teng ba ki mon eh ban tih noh ïa u Uranium. Kumjuh ruh ki la mih ki seng, ki kynhun bad ki riewshimet kiba ha ka kyrteng bad ka nongrim jong ka roi ka par ki la pynpaw ba ka long kaba kongsan ban tih noh mardor ïa u Uranium. Kine ki kynhun kwah tih Uranium ki la ïaid kylleng bad khroh ïa ki briew ban pdiang ïa ki kam pynroi, kum ka jingshna bad jingpynheh surok, ban shna skul, hospital bad kiwei. Ñiuma, kine ki long ki jingdonkam ba kongsan bad ki kynhun kwah tih uranium ki don tang kawei ka nongrim bad kata ka long ka roi ka par. Kim salia pat ïa ka koit ka khiah, ka jingduh ïa ka kyndew ka shyiap, ka jingkylla phetwir bad jingïap jong ki nongshong shnong lada tih ïa u uranium.
9. Ha ka snem 2010, ka Khasi Jaiñtia Presbyterian Synod Sepngi (ka kynhun Balang Presbyterian kaba don palat ar lak ngut ki dkhot) ka la shim ïa ka rai ban rakhe ïa ka Sngi U Trai kaba nyngkong jong u ‘nai Jylliew kum ka “Environment Sunday”. Kata ka sngi kaba kyrpang ba ki dkhot jong ka Balang kin duwai bad ïasaid na ka bynta ka jingpynneh pynsah ïa ka mariang.
10. Ha ki snem kiba bud, ki Balang bad ki kynhun jong ki nongsharai Balang ki la pynlong ruh ïa ki jingïalang kiba kyrpang na ka bynta ban ïakren bad ïatai halor ka jinglong ka mariang bad ka jingpynjot pathar ïa ka. Nga la don ha kawei na ki jingïaseng syllok jong ki Nongsharai ha kawei ka Balang ha West Khasi Hills ( ngan ym jer kyrteng) bad ha kane ka jingïaseng syllok la ïakren shaphang ka jinglong jingman bad jingjot jong ka mariang. Ka la mih ruh ka jingkylli bad jingïaphylliew halor ka kam tih u Uranium. Watla ha kata ka jingïasyllok ka don ka jingsngewthuh kaba shai ba ka mariang ka jot rathai da ki jingleh khlem akor jong ki khun bynriew, pynban ka la don ruh ka jingpynpaw kaba jur ba na ka bynta ka jingroi la dei ban pdiang noh ban tih ïa u Uranium uba don ha ki thaiñ sepngi jong ka bri Hynñiewtrep.
11. Ha u ‘nailur 2008, U Bah Ardent M Basaïawmoit, u MLA jong ka Nongkrem u la leit sha Jaduguda kaba don ha Jylla Jharkhand, ban wad, ban thud bad ban ïohi da la ki jong ki khmat kumno ka long ka jingtih Uranium hangtei. Kumno ka ktah ïa ka koit ka khiah, ïa ka mariang bad ka jingim jong ki trai muluk bad ki nongshong shnong. Hadien ba u la wan phai u la ai ïa ka kaiphot lyngba ki kotkhubor bad lad pathai khubor ryngkat bad ki dur ki dar jong ki briew kiba ïoh ïa ki jingpang kiba khyllah bad jingkynrei jong ka jingpang duh khun, jingpang bampong bad kumta ter ter. Hadien u la ther tyngeh ruh hapoh Ïing Dorbar Thaw Aiñ jong ka Jylla. Hynrei, ki don pat kiba kynthoh pynrem, khamtam eh ïa ki dur jong ki briew kiba pang bad ki kynthoh beiñ ba ki dei “ki dur jong ki nongkhrong bad ki phetwir kiba khlem ïing kiba lah ban shem ha ki jaka sangeh rel ha ri thor”.
12. Ba ka jingïakren bad jingpyrshang ban tih ïa u Uranium uba don ha bri Hynñiewtrep kan ym pat sangeh. Ei ba tip, lashai, la shi sngi, kin sa mih sa ki stad nuclear ne stad saian physic thymmai napdeng ki khun Hynñiewtrep, ki ban sa batai pynshai ba donkam ban tih bad kan ym lei lei lada tih? Ïoh don lei kiba shlur bieit, ki ban ong ngin tih hi kumba tih pathar ïa u mawshun, u dewïong bad kiwei ki mar mariang. Ha kata ka por yn leh kumno? Hato ngin ngeit bad pdiang ïa ka jingbatai ki khun ki kti bad ki kur ki kha lajong?
13. Ba ka jingma ka long ba ïoh don kiba pyrshah tang mynta namar ba ka pyrthei Hynñiewtrep baroh kawei ka dang pyrshah ban tih Uranium, kumta ki ruh ki sngewdei ban pyrshah. Ei ba tip lashai la shi sngi, kine kiba pyrshah tang mynta, ha ka kyrrteng jong ka roi ka par bad ka ïohnong shimet ma ki ki ban pyrta shnong nyngkong ba dei ban tih noh mar mar.
14. Ba ka jingma kaba kham khraw ka long ïoh don ki “nongïalam jaidbynriew” ne “nongmihkhmat paidbah” ne ki ban sa long “nongïalam jaidbynriew” ne “nongmihkhmat paidbah” kiba pyrshah tang na sla bad tang mynta shikhmat, hynrei kiba kwah ban pynsngewbha ïano re, bad kiba lah ban shah thied da ka spah, ka burom bad ka iktiar. Kine kin sa kyndeh bad khohreh ban tih Uranium, ynda la phngaiñ ka pyrthei. Ngin leh kumno ha kata ka por?
15. Ba ka jingtih ïa u Uranium ka long ka jingma ïa ka jingkoit jingkhiah bad ka buh jingma ïa ka jaidbynriew Hynñiewtrep kaba tang shitroh. Ka lyer bih kaba mih na ki par tih Uranium ki lah ban wanrah ki jingpang kiba kordit bad jingïap jong ki briew. Wat tang mynta ba ki la dep khlong malu mala tang ban shu wad jingtip (exploratory) ki la don ki jingïakren shaphang ka jingkoit jingkhiah jong ki briew kiba shong sha ki thaiñ Domïasiat, Umdohlun, Wahkaji bad kiwei ki shnong ba marjan. Ka donkam eh ban jurip bad thwet bniah halor ka jinglong ka jingkoit jingkhiah jong ki shnong hapoh ka South West Khasi Hills District.
16. Ba ha ka snem 2028, ka Khasi Students’ Union (KSU) kan dap san phew (50) ka jingtreikam jong ka bad lah ban ong ba lai phew (30) ne lai phew san (35) snem na ka jingïaid lynti jong ka, ka long ka jingïakhun bad jingïakhih ban pyrshah ïa ka jingtih ïa u Uranium napoh ka bri Hynñiewtrep. Nga ngeit skhem ba ka jingpyrshah jong ka KSU ban tih ïa u Uranium ka long ka jingpyrshah kaba shirta bad kan ym kylla. Lada ka kylla, kan long ka jingshet shukor kaba ki pateng ba bud kin ym lah ban map lano lano ruh.
17. Ba i Kong Spility Lyngdoh Langrin, i Bah Hopingstone Lyngdoh bad Rev Dr. P.B.M Basaïawmoit kim don shuh bad ngi hangne ha sla pyrthei. Hynrei ki la leh la ka bynta bad ki la ïeng skhem bad ïakhun pyrshah haduh kaba kut ka rta jong ki.
18. Ngi la ju ong EM ïa ka jingtih Uranium bad ngin ïai ong EM shi junom. Im slem ka jingïakhun pyrshah tih Uranium.

Leave A Reply

Your email address will not be published.