Ki Jingiakynad hapdeng ka Sorkar India bad ki ar Jylla bad ki Jinghikai na ka Khyrnit kaba Hynriew (Sixth Schedule)

Ki Jyrwit Jyrwat kiba mih na ki Kyndon 371A bad 371G

0

U Erwin K. Syiem Sutnga

Ka Riti Synshar jong ka ri India ka buh kyrpang ïa ka jingangnud jong ka ban pynneh pynsah ïa ki jinglong ba kyrpang jong ka kolshor, ka imlang sahlang, bad ka synshar trai ri jong ki thaiñ riewlum jong ka. Ki Kyndon 371A (Nagaland) bad 371G (Mizoram) ki long ki nuksa ba pawnam jong kane ka jingkular, kaba ai ïa kine ki jylla ïa ka jingsynshar laitluid halor ki bynta ba kongsan kum ka aiñ riti dustur, ka jinglong trai ïa ka khyndew ka shyiap, bad ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew. Hynrei ka jingpyntreikam kaba shisha pat de ïa kine ki kyndon bunsien ka wanrah ïa ki jingïaleh pyrshah ha ka liang ki bor synshar kine ki jylla bad ki Union List bad ki Concurrent ka riti synshar ka ri India ba ïadei, kaba wanrah ïa ki jingeh ha ka liang ka aiñ bad ka jingpynïaid.
ïa kine ki Kynrum kynram la pynpaw shuh shuh da ka jingïateh jong ki Naga, kaba buhdak ïa ka jingdonkam ha ka histori bad ka saiñ pyrthei jong ka Kyndon 371A katba ka pynpaw ruh ïa ki jingbym shai jong ka. Ha ka jingïapher, ka Sixth Schedule, kaba la synshar da ka Article 244(2), ka ai ïa ka rukom synshar riewlum kaba kham ryntih bad kaba la pynïaid lyngba ki Autonomous District Council (ADC). Kane ka jingthoh ka wad bniah ïa ka jingïadei hapdeng ki Kyndon 371A bad 371G, ki jinghikai na ka Khyrnit kaba Hynriew (Sixth Schedule), bad ki jingktah jong ki rai ba kongsan kum ka rai jong ka Ïingbishar ba ha khlieh duh ( Supreme Court) ha ka jingbishar ha ka mukot duna jong u Commissioner jong ka pisa tyngka jong ka thaiñ pyrshah ïa ka kynhun bus jong ka sor Shillong (Regional Provident Fund Commissioner vs. Shillong City Bus Syndicate).
Ki kyndon 371A bad 371G: Ka Jingïada ïa ka Jingsynshar hi jong ki jaitbynriew NE ka Jingthaw ïa ka jingïapher ha ka riti synshar ? Article 371A – Nagaland
Ka Article 371A ka la mih na ka jingïateh ba 16 tylli ki mat jong ka snem 1960, kaba la plie lad ïa ka jinglong jylla jong ka Nagaland ha ka snem 1963. Ka pynbeit ba kano kano ka aiñ jong ka ïing dorbar kan nym treikam ha ka ri Nagaland ha kaba ïadei bad:
1.Ki rukom leh niam ne imlang sahlang jong ki Naga,
2.Ka aiñ bad ka rukom treikam jong ki Naga,
3.Ka jingpynïaid ïa ka hok paidbah bad ka hok runar katkum ki aiñ riti dustur,
4.Ka jinglong trai bad jingpynkylla ïa ka khyndew bad ki marpoh khyndew jong ka,
Lymda, ka ïing dorbar thawaiñ jong ka Nagaland kan rai da kumwei pat. Kane ka jingpynbeit ka pynpaw ïa ka jingthmu ban pynneh pynsah ïa ki riti dustur jong ki Naga bad ka jingsynshar hi dalade. Hynrei ka ktien kaba jylliew jong ka bad ka jingbym don ki lad ki lynti kiba bniah ban pyntreikam ka la wanrah ïa ki jingïaleh, khamtam ha ki bynta kum ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew bad ka jingpyntreikam ïa ki aiñ riti dustur. Ka Naga Accord, kaba kynthup ïa ka jingïateh ba 16 tylli ki mat bad ka jingïateh ba kham thymmai jong u snem 2015, ka la nang pynwan dur shuh shuh ïa ka jingpyndonkam ïa ka Article 371A. Ka Framework Agreement, kaba la ïasoi hapdeng ka Sorkar India bad ka National Socialist Council of Nagalim (NSCN-IM), ka thmu ban weng ïa ki kam lehnoh kiba la neh da ki phew snem bad ka jingdawa ïa ka “Greater Nagalim ” da kaba pynkhlaiñ ïa ka jingsynshar hi. Hynrei ka jingbym shai bha ïa ki kyndon jong ka ka la pyndap ïa ki jingeh kiba thymmai ha ka jingsynshar ïa ka Nagaland.
Kyndon 371G – Mizoram Kumjuh ruh, ka Kyndon 371G ka ai ïa ka Mizoram ïa ka jingsynshar laitluid ha ki kam kiba ïadei bad:
1. Ki jingleh niam ne imlang sahlang jong ki Mizo,
2. Ki aiñ bad ki rukom treikam jong ka riti dustur,
3. Ka jingpynïaid ïa ka hok katkum ki aiñ riti dustur,
4. Ka jinglong trai bad ka jingpynkylla ïa ka khyndew bad ki marpoh khyndew jong ka, lymda ka Dorbar Thaw Ain jong ka Mizoram ka rai da kumwei pat.
Ka rukom synshar jong ka Mizoram ka shaniah ha ki iingbishar tynrai, kiba treikam ryngkat bad ki rukom bishar ba pura ban pynneh ïa ki rukom treikam tynrai. Katba ka Article 371G ka pynthikna ïa ka jingpynneh pynsah ïa ka dustur, ka ïakynduh ruh ïa ki jingeh haba ki rukom leh riti ki ïaleh pyrshah bad ki aiñ pdeng.
Ka jingïateh jong ki Naga bad ki jingktah jong ka . Ka jingïateh jong ki Naga ka long kum ka nongrim kaba kongsan ha ki jingïakren kiba ïadei bad ka kyndon 371A. Ka pyni ïa ka jingpyrshang kaba dang ïai bteng ban weng ïa ki jingangnud jong ki Naga ban ïoh ïa ka jingsynshar laitluid kaba kham khraw bad ka jingithuh ïa ka jinglong jong ki. Hynrei ka Accord ka la pynpaw ïa ki katto katne ki jingeh ki bym pat lah ban pynbeit:

1. Ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew: Ka Kyndon 371A ka ai bor ïa ka Nagaland halor ki jaka bad ki marpoh khyndew jong ka, hynrei ki jingïaleh ki mih haba kine ki bor ki ïakynduh bad ka Union List. Kum ka nuksa, ha u snem 2010, ka Nagaland ka la mynjur ïa ka rai ban pynbeit ïa ka jingwad ïa ka umphniang bad ka umphniang mariang da kaba laitluid. ïa kane ka sienjam la pyndam noh da ka sorkar pdeng, da kaba kdew ïa ka bor jong ka katkum ka Entry 53 jong ka Union List, kaba synshar ïa ki par umphniang bad ki marpoh khyndew.

2. Ki Aiñ Riti bad ki Nongrim ba mynta: Katba ka kyndon 371A ka ithuh ïa ki aiñ riti dustur jong ki Naga, ka jingpyndonkam jong ki bunsien ka ïaleh pyrshah bad ki aiñ pdeng bad ki nongrim jong ka riti synshar. Kum ka nuksa, ka hok pateng jong ki kynthei Naga, kaba la synshar da ki rukom riti dustur, ka ju ïaleh pyrshah bad ki kyndon jong ka jingïaryngkat shynrang bad kynthei kiba la pynrung ha ka Riti Synshar. Ka Naga Accord ka la wad ban pynneh pynsah ïa ki rukom tynrai, hynrei ban pynïadei ïa ki bad ka jingsynshar kaba mynta ka dang long ka jingeh.
3. Ki jingïaleh pyrshah ïa ka jaka: Ka jingdawa ïa ka “Nagalim ba kham heh,” kaba kynthup ïa ki jaka ba shong ki Naga ha kylleng ki katto katne ki jylla ka thaiñ shatei lammihngi, ka la pynmih ïa ka jingïakynad bad ki jylla ba marjan kum ka Assam, Manipur, bad Arunachal Pradesh. Ka jingpynksan jong ka Naga Accord ïa ka jingpynïasoh ïa ki jaka ka la pynlong ïa ka jingsynshar ha ka thaiñ kaba kham ïaleh pyrshah.
Ki jinghikai na ka Schedule kaba hynriew .
Ha ka jingïapher na ki jingeh jong ki Kyndon 371A bad 371G, ka Khyrnit ba Hynriew (Sixth Schedule) ka ai ia ka rukom synshar kaba kham ryntih na ka bynta ka jingsynshar riewlum. La pynlong aiñ katkum ka Kyndon 244(2), ka Khyrnit kaba Hynriew ka seng ïa ki ADC ha ki jaka riewlum, kaba ai ïa ki ïa ka bor thaw aiñ, pyntreikam, bad bishar kaba kongsan.
Ki jinglong ba kongsan jong ka Para 3 .
Hapoh ka Para 3 jong ka Sixth Schedule, la ai bor ïa ki ADC ban thaw aiñ halor ki mat ba kongsan, kynthup:
1. Ka jingpyndonkam bad jingpynïaid ïa ka khyndew,
2. Ki khlaw (khlem da kheiñ ïa ki khlaw ba la buh kyrpang),
3. Ki marpoh khyndew na ka bynta ka jingpynlang um,
4. Ka jingpynbeit ïa ka jingrep shift,
5. Ka jingthung bad jingsynshar ïa ki Syiem ne ki Headmen .
6. Ka jingthaw ïa ki dorbar shnong bad ki komiti sor bad ki bor jong ki,
7. Kano kano ka kam kaba ïadei bad ka jingpynïaid shnong ne sor bad ki bor jong ki kynthup ïa ki pulit shnong ne sor bad ka koit ka khiah bad ka jingkhuid jingsuba paidbah,
8. Ka jingpynïaid ïa ka hok katkum ki aiñ riti dustur,
9. Ki riti dustur ha ka imlang sahlang.
10. Ka jingshongkurim (marriage) bad ka jingïaphet (divorce ).
The Supreme Court ruling in Regional Provident Fund Commissioner vs. Shillong City Bus Syndicate (1995) la pynskhem ïa ka jinglong kyntang jong ki bor ADC, da kaba pynbna ba ki aiñ pdeng kim lah ban pynduh ïa ki aiñ Autonomous District Councils lymda la pynjlan da u Lat. Kane ka jingbishar ka buh ïa ki Autonomous District Councils (ADCs) kum ki kynhun kiba synshar hi dalade kiba lah ban pynïadei ïa ka jingsynshar jaitbynriew bad ki nongrim jong ka riti synshar.
Ka jingïanujor hapdeng:
Articles 371A/371G v. Sixth Schedule
1. Ka Jingsynshar lade kaba kham heh:
Ki Kyndon 371A bad 371G ki ai ïa ka jingsynshar laitluid nyngkong eh ha ka kyrdan jong ka jylla, katba ka Khyrnit kaba Hynriew (Sixth Schedule) ka pynkylla ïa ka bor synshar lyngba ki Autonomous District Council, (ADCs) kiba pynthikna ïa ka jingsynshar trai ri.
2. Ka jingshai ha ka bor synshar :
Ka Khyrnit kaba Hynriew (Sixth Schedule) ka batai shai ïa ki bor jong u ADC, kaba pynduna ïa ki jingïatyngkhuh bad ki sorkar jylla bad ki sorkar pdeng. Ha ka jingïapher, ki kyndon 371A bad 371G bunsien ki wanrah ïa ki jingbym shai ha ka liang ka aiñ, kumba la pynshisha da ka jingïakynad umphniang ha Nagaland.
3. Ka jingpynbeit ïa ki jingïakynad ha ka Khyrnit kaba Hynriew (Sixth Schedule):?
Ka Khyrnit kaba Hynriew (Sixth Schedule) ka kynthup ïa ki lad ki lynti ban pynbeit ïa ki jingïakajia hapdeng ki Autonomous District Councils bad ki sorkar jylla. ïa kine ki rukom treikam la buh ha ki paragraph ba kyrpang jong ka Schedule, kaba ai bor ïa ki ADC ban thaw aiñ, pynïaid, bad pyntreikam ïa ka bor jong ki ha ki jaka riewlum katba ki ai ïa ki kam peitngor ïa ki sorkar jylla bad sorkar pdeng.
Ki kyndon ba kongsan kiba ïadei bad ka jingpynbeit ïa ki jingïaleh

1. Ka Para 3, 6, 8 bad 10 – Ka Bor Thaw Aiñ .
Para 6: Ka ai bor ïa ka District Council ban seng bad pynïaid ïa ki kam paidbah kum ki Khyrnit ai jinghikai , ki dispensary, ki ïew ki hat, ki jaka ri masi, ki jhad, ki surok, ki kali kit mar, bad ki lynti um, ryngkat ka jingmynjur shwa jong u Lat na ka bynta ki kyndon.
Para 8: Ka ai bor ïa ki Regional bad District Council ban kheiñ bad ban lum ïa ka khajna khyndew, ban shim khajna na ki jaka bad ki jingtei, bad ban buh khajna ba la bynrap hapoh ki jaka synshar jong ki, katkum ka jingmynjur jong u Lat na ka bynta ki kyndon.
Para 10: Ka ailad ïa ka District Council ban pynbeit ïa ki kam ai ram bad khaïi da ki bym dei ki riewlum, kynthup ïa ka jingai laisen, ka jingbuh ïa ka sut, ka jingpeit ïa ki jingkheiñ jingdiah bad ki laisen khaïi, da ka jingmynjur jong u Lat ka jylla kaba donkam na ka bynta ki kyndon.
2. Para 4 – Ka jingpynïaid ïa ka hok .
i. Ki ADC ki don ka bor ban thaw ïa ki ïingbishar ban bishar ïa ki jingïaleh bad ki mukotduma kiba ïadei bad ki riewlum bad kumjuh ruh ïa ki aiñ riti dustur bad ki rukom treikam jong ka thaiñ.
ii. Ki ïingbishar ba la thaw da ki Autonomous District Councils ki don ka bor halor ki mukotduma kiba ïadei bad ki aiñ jong ki riewlum, ki jingïaleh pyrshah ïa ki mar ki mata, bad ki kam pateng hapoh ki jaka riewlum.
3. Ka bor ban ujor na ka bynta ki jingïaleh ka shong ha ka ïingbishar ba ha khlieh duh jong ka jylla katkum ka Para 4(4), kaba pynthikna ïa ka lad ban peit bad ban shimkhia da ka ain.
4. Ka Para 12 bad hadien kata ka jingphiah ia kane ka Para na ka bynta ka Meghalaya, Mizoram bad Tripura– Ka bynta jong u Lat
i. La ai ïa u Lat ïa ka bor ban peit ïa ka jingtreikam jong ki ADC bad ban pynbeit ïa ki jingïaleh kiba ïadei bad ka bor jong ki, ban pynthikna ïa ka jingïatreilang hapdeng ka jylla bad ki Autonomous District Councils (ADCs).
ii. Ka jingsngewthuh jong u Lat ha ki kam jingpeitngor ka thaw ïa ka lad ban pynbeit ïa ki jingeh khlem da pynkiew sha ka tnad bishar, kaba pynroi ïa ka jingsynshar kaba suk.
5. Para 15 – Ka jingpeit bniah da u Lat .
i. U Lat u don ka bor ban pynkylla ne pynduh ïa ki kyndon ba la shna da ki ADC lada lap ba kim ïahap bad ka Riti Synshar ne kiba pynsniew ïa ka jingmyntoi jong ki paidbah.
ii. Ka bor jong u Lat ban tuklar ka ai ka lad ban pynbeit ïa ki jingïakynad hapdeng ki Autonomous District Councils (ADCs) bad ka sorkar jylla katba dang pynneh ïa ka jingsynshar hi jong ki jaitbynriew.
Ka jingïanujor bad ki Kyndon 371A bad 371G .
1. Ka jingduna jong ki rukom treikam kiba lah ban ïanujor.
Ki Kyndon 371A bad 371G ki ai bor laitluid ïa ki ïing dorbar thaw aiñ jong ki jylla ban rai la ki aiñ pdeng ki treikam ne em ha ki jaka ba kyrpang, hynrei kim ai ïa ki lad ki lynti ba kyrpang ban pynbeit ïa ki jingïakynad. Kane ka pynmih ïa:
i. Ki jingbymshai ha ka jingsynshar:
ki jingïaleh halor ka jingwad umphniang ha Nagaland (e.g., ka jingïakynad halor ka umphniang ha u snem 2010) ki pyni ïa ka jingbym don ka rukom treikam kaba la buh ryntih ban pynbeit ïa ki jingïaleh hapdeng ki bor jong ka jylla bad ka sorkar pdeng. Ki jingïaleh halor ka jingpynïaid ïa ki khlaw bad ka jinglong trai ïa ka jaka ki ju neh slem ha Mizoram namar ka jingbym don ki nongpeit ne ki kam pdeng.

2. Ka jingïapher bad ki rukom treikam jong ka Khyrnit kaba Hynriew (Sixth Schedule).
Ka Khyrnit kaba Hynriew, lyngba ka Para 4 bad Para 15, ka pynthikna ba ïa ki jingïakynad hapdeng ki Autonomous District councils (ADCs) bad ka sorkar jylla la pynbeit lyngba ka jingpeit bniah jong ki nongbishar lyngba ki ïingbishar ba ha khlieh duh ha ka jingujor lane da ka rukom ai bor aiñ katkum ka Kyndon 226 ne 227 jong ka Riti Synshar lane lyngba u Lat ka Jylla’. ka jingpynrung.
i. Ki kyndon 371A bad 371G ki shaniah ha ki rai jong ka ïingdorbar thaw aiñ jong ka jylla, kaba iehnoh ïa ka lad kaba rit ha ki khep jong ki jingïakynad, kumba la ïohi ha ka jingïakynad kaba la slem bha halor ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew jong ka Nagaland.
Ki jingkhlaiñ jong ka rukom treikam jong ka Schedule kaba hynriew.
1. Ka Jingpeitngor jong ka ïingbishar lyngba ka Para 4(4):

i. Da kaba ailad ïa ki jingujor sha ki ïingbishar ba ha khlieh duh jong ki jylla, ka Para 4 ka pynthikna ba ki aiñ jong ka ADC ki hap hapoh ka jingpeit bniah jong ka riti synshar, kaba khanglad ïa ka jingpyndonkam bakla ne ki kam leh beain.
2. U Lat kum u nongpynïasuk jong ka Riti Synshar:
Ka bor jong u Lat hapoh ka Para 12 bad Para 20 ka ai ka lad ban pynïahap ïa ka jingsynshar hi jong ki jaitbynriew bad ki jingmyntoi jong ka jylla bad ka ri. Kum ka nuksa:
U Lat u lah ban pynduh noh ïa ki aiñ jong ka ADC kiba ïaleh pyrshah ïa ki jingmyntoi jong ka ri, da kaba ai jingïada na ki jingpynkheiñ ïa ka riti synshar.
3. Ka Jingsynshar ba la batai shai:
Ki sobjek hapoh ka Para 3, kum ka khyndew, ki khlaw, bad ki riti dustur jong ki jaitbynriew, la batai shai, kaba pynduna ïa ki jingïaleh bad ki aiñ jong ka jylla. Kane ka jingshai ka pynthikna ba ki ADC kin treikam hapoh ka rukom treikam ba la pynskhem da ka riti synshar.

Leave A Reply

Your email address will not be published.