“U KHLA WAIT BA SHISHA BAD KI NONGÏALAM BA MYNTA” (1862-2023)

(C.Pynsakhiat yeini kyndiah) Loompyrdi Iongpiah Jwai

By Mawphor News Desk On Dec 31, 2023

Ka snem ka ïai tyllun, ka por ka ïai kylla, tang ha ki khanatang ngi ïoh sngew wat lada ngim ïohi shuh ïa kito ki snem bala leit. Ki khanatang kiba shisha ymdei kiba shu thew kum ki khana puriskam,kumta ha ka 30tarik Nohprah 1862 la sdien phasi ïa U Khla Wait ka Ri Khad-Ar Dolloi U Woh Kiang Nangbah. Te ha une u snem 2023 ha ka 30tarik Nohprah kanlong 161tylli ki snem kilah iaid khlem sngewthuh, te baroh Kawei ka Ri ka ïam pangnud ha kane ka sngi namar baka Sorkar Phareng kala shim ïa ka jingim jong u Woh Kiang Nangbah.
Kumta hapoh ka Ri jong ngi ruh ka don shisha shibun ki jingkylla naka babha sha ka ba sniew naka ba sniew sha ka babha. Tangba ki jingkylla ki long baroh da khongpong, kam ïadei dur shuh bad kato ka por ba myn shuwa.
Hangne nga kwah ruh ban pashat ha phi ki nongpule ba U Kiang Nangbah u dei uta u noongïaleh laitluid uba len lade ïala ka jingim lajong bad khlem kynrandien ban ïaleh pyrshah bad u dohlieh uba thmu ban synshar ïa ka Ri jong ngi. U long u briew u ba shisur mynsiem, u briew u ba im katkum kata u Thylliej Ksiar bad ka Jubanlak kaba shi sien ba u la khlei yn nymthok ne shukor shuh, u dait ïa ki bniat haba u ïohi ba u dohlieh u leh donbor bad thombor ïa ka Ri ba ieit jong u. U Kiang Nangbah da ka jingim u bynda ban long ka stieh ïa ka ri Khad-Ar Dolloi baroh kawei. Ka mynsiem dap shynrang jong u Kiang ban ïaleh pyrshah ïa u nongwei uba wan buhai shnong sha kane ka Ri jong ngi. U Kiang haduh ba un da ïap u ïeng shkem hala ka nongrim ba nymriej ne ting ïa u nong shun u bamut ban synshar ïa ngi.
U Kiang Nangbah u long tang u riew madan, ymdei uta u Dolloi ymdei u Pator ne u Rangbah shnong, u long tang u briew u nongsharai masi bad u long ruh tang u nongrep ban pyndap pynbiang ïa ka ïing ka sem ka jong u bad u sngew tynnat eh ban put bisli ha ka por ba u sharai masi sha lum. Kumta U Kiang ynda ula wan phai na lum ha ka por miet ynda u lah dep bamja u ïa shongkai bad ka kmie jong u Ka Rimai Nangbah hapdeng ka ding kaba meh haruh dpei bad ïathuh ïa u ïa ki jingjia ïa u Mama jong u U Ksan Sajar Nangbah u ba la shah pynïap ha ki kti jong ki Dohlieh ha Chan Myrsiang. U Kiang Nangbah ynda u la ïoh sngew ïa kita ki jingïathuh khana jong ka kmie jong u, ka pynlong ïa ka mynsiem jong u ban long u ba shlur bad ka rynïeing jong u baroh kawei ka khynñiuh bad dait ïa ki bniat da kaba ong ba ngam aili ïa kine ki briew ba kin synshar ïa kane ka Ri ba ieit jong nga. Ha kane ka por ka kmie jong u ka ong “khun wat shaniah ïano ïano khlem da ïohi da ki khmat bad khlem da ïoh sngew da ki shkor bad long uba shlur”
Te ynda u Kiang ula ïohi ba u Dolloi ka Elaka Jwai ula nguh syiem ïa ka sorkar phareng bad u ngeit bad u kohnguh hapoh ka jingpyniaid jong ka, kumta u ïeng ban ïaleh pyrshah ïa kane bad u leit pynsngap ïa kane ka jingjia ha Jwai sha baroh ka Ri Khad-Ar Dolloi . Kum u khla ryngkew u iaid khlem shongthait kat haduh bala poi ka por ba ka Ri kala jied ïa u ban long u nongïalam ha ka jingïa kynduh ha Madiah Kmai Blai kaba don haruh ka wah Syntu Ksiar badon u mot sahnaam jong u haduh mynta. Te u Kiang ha shuwa ba un long u nongïalam u kwah ban pan ïa ka jubab na ki Blei ki Syiem laki monjur ne em ban long u nongïalam ïa ka Ri Khad-Ar Dolloi baroh kawei. Kumta u Kiang Nangbah u ïeng bad u ong kumne”Baroh phi kiba ïadon lang hangne sngewbha ker sawdong ïa kane ka thwei Syntu Ksiar , ba ngan ngam sha trai jong ka ba ngan leit shim ïa u dieng uba don lai tylli ki tnat” Kumta u Kiang Nangbah ula ngam sha trai jong ka bad shipor u lamih biang bad u la rah ha kti bad uta u dieng uba don ïalai tylli ki tnat kumta ka dorbar baroh kala ïa risa ïa kynhoi namar baki la ïohi ïa uta u dieng ha kti jong u Kiang bad u batai ïa ka jingmut jong uta u dieng da kaba ong kumne:-
1) U metbah ka dei ka Ri Khad-Ar Dolloi.
2) Ka tnat kaba nyngkong ka dei ka mynsiem ieit Ri.
3) Ka tnat kaba ar kadei ban ïa shaniah kiwei ïa iwei.
4) Ka tnat ka balai ngi dei ban long kiba ïa tylli.
Naduh kane ka por u Kiang Nangbah ula long uta u nongïalam ïa ka Ri Khad-Ar Dolloi baroh kawei. U la ïalam khlem shong thait miet la bad sngi ban ïeng ïaleh haduh bakut bad nym pyndem hakhmat jong u dohlieh da lei lei ruh. Kumta u Kiang u long shisha uta u briew u bymnang ban thok ban shukor uba len lade shisha ïa ka jingim jong u tang ban leit ka Ri naka jingsynshar jong u nongwei. U long ruh uta u briew bashi sien ba u la khlei yn nym kylla shuh haduh bakut.
Hapdeng ka jingïaleh bad ka sorkar phareng , shibun kiba lah ïap napdeng ki nongbud jong u Kiang bad ruh shibun kiba lah ïap napdeng ki shipai phareng tad haduh ba la poi ka por bala ïoh kem ïa u Kianng Nangbah na Umpara daka jingshukor jong ki nongdie Ri. Kumta la ïalam ïa u Kiang sha Jwai ban sdien phasi noh ïa u. Haduh bakut u Kiang u khlem kynran dien watla ka sorkar phareng kala tyrwa ïa ka jingïasuk ha U bad ym kwah ruh ïa kata ka jingïasuk ban long pat u mraw hala ka jong Ka Ri, kumta la phasi ïa u Kiang bad ha shuwa ban phasi ïa u, u la ong kumne;-
“Lada ka khlieh jong nga ka phai sha mih ngi ka Ri kan ïohïa kajinglaitluid hapoh shispah snem, bad lada ka khlieh jong nga ka phai sha sep ngi ka Ri kan shong mraw baroh shi r’ta”
Ki kyntien shongsbai ki kyntien hok, kyntien khuid kumba u la kren kila urlong shisha, tang hapoh shispah snem ka Ri baroh shi tyllup ka la ïoh ïa ka jinglaitluid bad naka jingshah teh mraw ha u mïynder u nongwei sepngi uba wan ban ïuh roit ïa kane ka Ri jong ngi.
U ne u dei u ta u nongïalam u ba shisha ne u nongïalam u ba khraw u ba im tang ha ka hok bad ka Tip Briew Tip Blei.
Shi kyntien hangne nga kwah ban ong ba ka jingiaid jong ki snem naduh ba la ïap jong u Kiang Nangbah haduh mynta ngi dang long bait ki ba shah teh mraw ha ri lajong, ym ha u nongwei nongar hynrei da ma ngi hi ïa ngi namar haduh mynta ym pat don u wei ruh u nongïalam u ba shisha, naduh ki nongmihkhmat haduh ki sengbhalang. Baroh kine ki shuleh mynleh nongïalam tang tang ha rynsan ban pynpaw ïa kata ka jingshlur jong ki. Ha-oid ki dei ki nongïalam tangba ki dei ki duplicate nongïalam, tang shu ïoh ban mad ïa ka um ngap kila klet baroh ki jingeh jong ka jaitbynriew.Kum kawei ka jingïathuh khana puriskam kaba kumne;-
“Don uwei u briew uba mareh sted namar ba beh u khla ia u kumta u la rynsied halor uwei u dieng bad ynda u la poi ha kliar jong uta u dieng ka don ka um ngap kaba tuid bad kumta u la ang ia ka shyntur jong u bad u mad ia ka ta ka jingthiang ka ba tuid , te namar ka jingthiang palat dab ka jingbang artad shaba palat u lah let kllet noh ia kita ki jingeh kiba ap ia u ha trai jong uta U dieng”
Kane ka jingïathuh khana ka long thik kum ki nongïalam jong ngi kiba mynta,katba kim pat ïoh ïa ka ei kaba ki mut ki pyni bad ki kyrpad ba ki dei shisha kita ki nongïalam kiba ieit shisha ïa ka Ri bad ka jaitbynriew . Kila rynsied ban poi sha kata ka thong jong ka nam bad ka burom bakhraw, bad ynda kilah ïoh ïa kata kim patiaw shuh bad noh ïa u paitbah bad ki sngap n oh jar namar ïa ki marwei bad ka ïing ka sem jong ki ka lah biang.
Te wat nym phoh sniew shuh ba ïa u khla wait ka Ri ymlah ban kha ïa u man la u snem namar ïa u la kha tang ha kawei ka pateng bad ñiar eh ban shem ïa u ta u lang kñia Ri uba ieit shisha ïa ka Ri bad ka jaitbynriew namar kane ka juk kaba mynta kadei ka juk Khwan myntoi tang ïa lade. Te hapoh kane ka Ri jong ngi ha kane ka juk stad kaba mynta ba ka jingmih bun ki seng saiñ hima sima(politics) bad ka jingmih bun ki sengbhalang(NGO’s) kine hi kin nymai jingmyntoi da lei lei ruh ïa ka jaitbynriew namar kine ki pynmih pynban ïa ka jingjot jingpra, ki pynmih ruh ïa ka jingbym ïa shaniah shuh bad ka pynduh pyndam ruh ïa kata ka jingïa tylli hapoh ka Ri. Balei nga ong kumne? Namar baroh ki kwah ban long nongïalam suda ngim kwah ban ïalam ïa ngi tang u wei. Hapoh ka seng politic/ngo’s ki mih ki jingïa khajia majia, mih ka jingklumar, mih ka jingïa pyni bor, mih saka jingbymïa sngewthuh jingmut nangta mih sa ka Ïa phet seng nawei shawei bad ki sdang sa ka ïa shna(form) seng thymmai. Te kane ka dei kata ka daw bah kaba pynhiar kyrdan ïa ka jaitbynriew ba ieit jong ngi namar ki ïa bun kam tang ha ka ïaknieh shuki bad ka kwah long nongïalam bad ki klet ba ka jaitbynriew ka long kumno?. Kim ailad ban long nongïalam tang u wei, hynrei lada ngi shaniah tang ha u wei u nongïalam kumba ka Ri Khad-Ar Dolloi ha kito ki snem ka shaniah tang ha u Kiang Nangbah te ngi don ka jingkyrmen ba ka Ri bad ka Jaitbnynriew kan kiew shaphrang ha kawei ka sngi.
Ko ki nongïalamn wat bam smai hakhmat ka dur(statue) jong ki khla wait ka Ri dei ban long kiba leh raiñ namar uto u khla wait nga ngeit u ruh u ïam pangnud na sha lyndet haba ngi ki longdien ngim lah ban im bad ban bud ïa ka nuksa jongki bad wat kynmaw burom ïa ki kaam jong ki namar ïa lade ngim lah ban im kum maki halor ka hok bad ka Tip Briew Tip Blei.
Hangne nga thoh ïa kaba nga ïohi ym kaba shuthew, te tharai baroh ki nongpule ruh ki kabur ïa kane ka jingshisha namar kane ka juk kadei ka juk ba u baduh ymdon jaka ïa u bad u ba riew spah bad u ba don ha ka bor u lah ban leh katba mon, ka hok jong u ba duk ka ïap katba ka pap jong u ba don ba em ka im,te lano uta u khla wait ka Ri ynwan biang sa shisien? Ban pynim ïa ka hok bad ka jingshisha.
Te ha kaba ïadei bad kane ka phang ba mynta u snem ha ka 30tarik Nohprah 2023 ka dei ka sngi lyngkhu snem sngi ïap jong u Woh Kiang Nangbah namar la sdien phasi ïa u ha ka 30tarik Nohprah 1862, ka dei ka sngi baka Ri Khad-Ar Dolloi baroh kawei ïaam pangnud. Te kumba ju leh manla u snem ka Seiñraij Jwai bad ka Kiang Nangbah Iasiat Khnam Memorial Society ki pynlong ïa ka prokram kynmaw burom ïa u ne u Khla Wait ka RI ha kum kane ka sngi ban pynphriang ïa kata ka nam ka burom jong u katba ka sorkar Meghalaya pat ka leh aiu Ïa une u khun dap shynrang ka Ri Khad-Ar Dolloi? Ki jaka buh nam ne ki jaka pule ha ka kyrteng jong u kim shongdor shuh bad kata ka kyrdan ba u lah ïoh kum U KHLA WAIT.
Te hashuwa ba ngan pynkut ngan ong kumne;-
Woh Kiang Nangbah khla wait ka Ri,
Ha wakut ïeiñ dap chynrang mi.
Sortok i man i naam wada ïoh,
Kam u Khla Wait datip ïa me waroh.