Shillong, Nohprah 20: Ka Mizoram, ka Nagaland bad ka Meghalaya ki dei ki lai tylli ki jylla na ka thaiñ shatei lammihngi kiba la ioh jingkheiñ kaba bun tam ha kaba ïadei bad ka jingsumar ïa ka mei mariiang.
Kane ka long katkum ka Social Progress Index (SPI) na ka bynta ki Jylla bad ki Distrik ba la pynkhreh da ka Institute for Competitiveness and Social Progress Imperative la aiti sha ka Economic Advisory Council- Prime Minister bad la pyllait mynta ka sngi.
Katkum ka jingpyllait khubor ka PIB, la ong ba ka SPI ka dei ka atiar kaba pura kaba lah ban sngewthuh ïa ka roi ka par jong ka ri ha ka kyrdan jong ka ri ne ha ki kyrdan hapoh ka ri. Kane ka jingbuh kyrdan ka peit ïa ki jylla bad ki distrik katkum 12 tylli ki bynta halor 3 tylli ki mat jong ka roi ka par ha ka imlang sahlang kiba long – ki jingdonkam jong ki briew, ki nongrim jong ka bha ka miat bad ki lad. Ka index ka pyndonkam ia ka rukom treikam kaba ïar kaba kynthup 89 tylli ki dak ha ka kyrdan jong ki jylla bad 49 tylli ki dak ha ka kyrdan jong ki distrik.
Ka jingdonkam ki paidbah ka peit ïa ka jingtrei jong ki jylla bad ki distrik ha kaba ïadei bad ka jingioh ia ka bam kaba tei met bad ka jingsumar, ka um bad ka jingkhuid, ka jingshngaiñ bad ki jaka sah.
Ki nongrim jong ka bha ka miat ka peit ïa ka jingiaid shaphrang jong ka ri ha ki kam kiba iadei bad ka jingïoh jingtip, ki lad ban ioh jingtip, ka koit ka khiah bad ka jinglong jong ka mariang.
Ki lad ka peit ïa ki hok jong ki briew, ka jinglaitluid bad ka bor ban jied dalade, ka jingïoh bynta bad ki lad ban ioh ia ka jingpule kaba kham bha.
Katkum ki jingïoh point SPI, ki jylla bad ki distrik ki la hap hapoh ki kyrdan bapher bapher hapoh hynriew tylli ki thup jong ka jingkiew shaphrang ha ka imlang sahlang. Kine ki thup ki long 1: ka imlang sahlang kaba kiew stet bha; 2: ka imlang sahlang kaba kiew stet; 3: Ka imlang sahlang kaba pdeng ka jingkiew; 4: ka imlang sahlang kaba kiew kham duna ia ka pdeng; 5: Ka imlang sahlang kaba suki ka jingkiew; bad 6: Kaba suki bha ka jingkiew ka imlang sahlang.
Ka Puducherry ka dei kaba la ioh bun tam ka jingthew SPI kaba 65.99 ha ka ri, kaba dei namar ka jinglah pyntreikam bha ha baroh ki bynta kum ka jinglaitluid ki briew bad ka bor ban jied dalade, ka jaka sah, bad ka um bad ka jingkhuid. Ka Lakshadweep bad Goa ki bud ia ka da ka jingioh jingthew kaba 65.89 bad 65.53. Ka Jharkhand bad Bihar ki dei kiba la ioh duna tam ka jingthew kaba 43.95 bad 44.47.
Ha kaba iadei bad ka jingdonkam jong ki briew, ka Goa, Puducherry, Lakshadweep bad Chandigarh ki dei ki jylla kiba la trei bha tam ha ki kam um bad ka jingkhuid bad ki jaka sah haba ianujor bad kiwei kiwei ki jylla bad ki union territory. Shuh shuh, ka Goa ka la ioh jingkheiñ kaba bun tam na ka bynta ka um bad ka jingkhuid, ba la bud da ka Kerala kaba la ïoh bun tam ha ka jingïoh bam ba tei bad ka jingsumar. Ha kaba ïadei bad ka jaka sah bad ka jingshngaiñ, ka Chandigarh bad Nagaland ki dei kiba la ïoh jingkheiñ ba biang tam.
Ka Mizoram, Himachal Pradesh, Ladakh bad Goa ki dei ki jylla kiba biang tam na kaba ïadei bad ki nongrim jong ka bha ka miat. Hapoh ka thup jong ki lad ban ïoh jingtip, ka Punjab ka long kaba la ioh bun tam ka jingkhein kaba long 62.92, katba ka Delhi ka long ka lahduh ha kaba ïadei bad ki lad ioh jingtip da kaba ioh jingkheiñ kaba 71.30. ha kaba idei bad ka koit ka khiah, ka Rajasthan ka long ka lahduh kaba la ioh jingkheiñ 73.74. Ha kaba iadei bad ka mariang, ki lai tylli ki jylla kiba na ka thaiñ shatei lammihngi – ka Mizoram, Nagaland bad Meghalaya ki dei kiba la ioh jingkheiñ kaba bun tam.
Ka Tamil Nadu ka la ioh 72.00 ha kaba ïadei bad ki lad kiba don. Hapoh kane ka thup, ka Andaman and Nicobar Islands ka la ioh jingkhein kaba bun tam ha kaba iadei bad ka hok ki briew katba ka Sikkim ka la long ka lahduh ha ka jingioh bynta lang baroh. Ka long kaba sngewtynnad ba ka Puducherry ka la ioh jingkhein kaba bun tam ha ki ar tylli ki mat kiba long ka jinglaitluid ki briew bad ka bor jied dalade bad ki lad ban ioh ka jingpule kaba kham bha.
Da kaba peit ïa ka jingkylla ha ka jingpyntreikam ha ki dak ba kongsan naduh u snem 2015-16, kane ka kaiphod ka pyni ia ka dur kaba iar jong ka roi ka par ha ka imlang sahlang ha India. Shuh shuh, ka kaiphod ka pyni ia ka jingiaid shaphrang jong 112 tylli ki aspirational district ha ka ri, bad ka ïarap ïa ki ba kin buddien ia ka jingiaid lynti jong ki bad ba kin sngewthuh ïa ki kam ba dei ban trei kham bha.
Ki jingshem ha ka kaiphod ki don nongrim ha ka rukom treikam kaba bniah bad ka jingwad bniah, kaba plié lad ia kito kiba thaw polisi ba kin shim ia ki rai da ka jingsngewthuh ha ki snem ban wan. Ka long ka dak ruh jong ka bynta kaba wan jong ka jingiaid lynti sha ka roi ka par ha ka imlang sahlang bad ka thmu ban kyntiew ia ka roi ka par ha ka ri.
Ha ka jingai jingkren jong u, u Dr Amit Kapoor, Honorary Chairman, Institute for Competitiveness and Lecturer, Stanford University, u la ong, ‘ka kaiphod Social Progress Index ka dei ka kam kaba laitluid ha kaba ka jingpeit bniah ka dei halor ki lai tylli ki rishot jong ka roi ka par ha ka imlang sahlang – ki jingdonkam jong ki briew, ki nongrim jong ka bha ka miat bad ki lad. Kam shym la don ka index kaba peit bniah haduh katne katne ia ki dak jong ka imlang sahlang ha India. Ka sienjam kaba mynta ka long ban peit ia kine ki dak bad ia ki jingkylla katba dang iaid ka por bad ka jingktah jong kine ki jingkylla.”
Ka index ka don ka bynta na u Michael Green, CEO ka Social Progress Index, uba la ong, “Ka kaiphod Social Progress Index ka pyllait ia ka bor jong ka jingbuh kyrdan bad ka ai ia ki atiar kiba iahap bad ka Sorkar Pdeng bad ki Sorkar Jylla ba kin shim ia ki sienjam ban ai jingmyntoi ia ki briew ka India. Ka lah ban long ka rukom iakren ba ryntih ia ka Sorkar, ki kam khaii bad ka imlang sahlang ba kin trei na ka bynta ka roi ka par kaba pdiang lang ia baroh da kaba peit ia ka jingkiew ka ioh ka kot bad ka imlang sahlang.”
Haba u pyllait ia ka kaiphod, u EAC-PM Chairman Bibek Debroy u la ong, “Ka kaiphod ka don nongrim ha ka data. Ka wanrah ia ki jingtip kiba bun ha ki jylla bad ki distrik bad ka jingpeit bniah ka long ha ki mat bapher bapher jong ka roi ka par da kaba kynthup lang ia ki jylla ha ka jaka ban peit shimet ia ki katto katne ki jylla bad ki distrik.”
Ka Prof. Sonalde Desai, Professor, NACER ka la iaroh ia kane ka kaiphod da kaba ong, “ka dei ka atiar kaba bha na ka bynta ki bor pyniaid jylla bad distrik kiba lah ban sngewthuh ia ki kam kiba hap ban trei kham bha. Kam don ka thup kaba kham bha ban ia kane ka kaiphod mynta kaba ai jingtip haduh katne katne. Ka bynta kaba biang bha jong kane ka kaiphod ka dei ki jingiapher hapdeng ki distrik bad nga kyntu ia phi ban buh kyrdan ia ki jylla”
U Sanjeev Sanyal, Member EAC-PM u la ong, “Ka GDP kam pat long kaba pura ban khein ia ka roi ka par watla ka long kaba lait na ki jingbakla. Ki sienjam kum ka Social Progress Index kiba peit ia ki mat jong ka imlang sahlang, ki rukom treikam bad ka jingsngewthuh ia ki jingtip ka lah ban long kaba kham khlain bad kaba kham shaniah.”
U Dr. Charan Singh, CEO EGROW Foundation u la ong, “Ngi dei ban peit ia ki bynta ka imlang sahlang bad ka jingkiew shaphrang ha ka ioh ka kot namar ki dak ka ioh ka kot marwei ki la lait ban pyni ia ki kam kiba lait na ki kam pisa. Ka jingpeit tang ia ka GDP ka dei kaba pynmih jingeh.”
Ia ka kaiphod la pyllait da u Dr. Bibek Debroy, Chairman, EAC – PM ha ka 20 tarik u Nohprah, 2022 ha ka jingiadonlang u Dr. Amit Kapoor, Honorary Chairman Institute for Competitiveness, u Michael Green, CEO Social Progress Imperative bad kiwei kiwei ki heh ki hain ha ka National Nehru Memorial Museum, (Seminar Room), Teen Murti House, New Delhi.