Ka jingduna jong ka jingbam ha ka met ruh ka wanrah ïa ka jingshitom bad ka jingpalat jong ka bam ha ka met ruh ka wanrah jingshitom kumjuh hi. Kumba long kiwei pat ki jingdonkam jong ka jingim u briew ka bam ka dei ban long kaba biang ym ban palat ne duna.
Ka jingbam ïa ki jingbam kiba bha bad kiba tei ïa ka met ka wanrah ïa ka jingmyntoi bad ka ai ïa ka jingkoit jingkhiah, hynrei ka jingbam ïa ki jingbam kiba sniew bunsien ka wanrah jingeh ïa ki briew shimet bad bunsien la shem ba ka daw jong ka jingpang jingshitom ka dei na ka daw jong ka jingbam kulmar ïa ki jait jingbam kiba ktah ia ka jingkoit jingkhiah jong ka met. Namar kata khnang ban ïoh ïa ka jingkoit jingkhiah baroh ngi donkam ban nang ban bam ïa ki jingbam kiba bha bad ki ban ym pynsniew ïa ka met. Ka jingbam hi ka dei ka dawai bah kaba khraw kaba ai ïa ka jingkoit jingkhiah lada ngi nang ban bam kat kum ba dei biang naka bynta ka met jong ngi. Kumta ka long kaba donkam ban sngewthuh ba ka jingkoit jingkhiah ka don ha ki kti jong ngi hi.
Bun ki khñium bad kynnoh ba ki jingbam ha kine ki sngi kim long shuh kiba biang bad kiba koit ba khiah namar ba la bun palat ka jingai dawai (chemical) naduh ki jhur, ka doh, ki soh, wat haduh ka umphñiang bad kiwei pat ki jingbam ba la song ha ki jingsong bad kiwei kiwei de. Kawei na ka jingshitom kaba kham kynrei eh ha kiba bun ka dei ka jingshitom kpoh bad kane baroh ka dei beit na ka daw jong ka jingbymbiang ha ka rukom bam. Ha kine ki sngi la ïohi ba kat shaba leit ki dap tang ki jaka die jingbam ki pynsuk (fast food) na ka bynta ki paidbah, kumta bun ki mlien bha ban bam ïa kine ki jait jingbam. 90% na kine ki jingbam fast food la shem ba kim ju salia ïa ka jingkoit jingkhiah hynrei ki longbeit kumno ban kamai bad pynbiang ïa ka jingdawa ki paidbah.
Kum ka nuksa wat ki jhur ba pyndonkam bunsien kim ju sait khuid satia ïa ki.Kine ki jingbam bunsien ki dei kiba bun bha ka umphñiang bad ka khlein kumta kim da long eh kiba na ka bynta ka koit ka khiah. Ki briew kiba nang bam bam la ïohi ba ki long ki briew kiba koit bakhiah bad ka long kaba eh ban shem ïa ki briew kiba nang ban sumar ïa la ka jongkoit jingkhiah ha kine ki sngi. Bun kim salia satia ïa ka jingkoit jingkhiah nalor ba ki jingbam kim long kiba paka shuh, pynban ki briew ki dang bam ïa kiwei pat ki jingbam kiba sniew kum kaba dih duma bad bam ïa ki khaini, raja bad kiwei.
Man ka por ba ki leit ban shah sumar ne ïakynduh ïa ki doktor ba ju batai ba ka jingkyrni ka jingdih sikret ne duma bad ka jingbam duma ki long kiba sniew bad kiba ktah ïa ka koit ka khiah, hynrei kane kam shym la pynphikir satia ïa ki paidbah. Ka jingkoit jingkhiah ka don ha ka kti jong u briew shimet shimet ban phikir ïa la ka jong ka jingim, palat nangta ka shong ha ka bor jong ka mariang.
Ha ka por jong ka jinglong samla ha ba ka bor met ka dang biang bad ba ka bor jong ka jingïaleh pyrshah ïa ka jingpang ka dang khlaiñ, kam da don jingktah than eh ia ka koit ka khiah, hynrei wat la katta ruh bun ki samla ki ud bad ki mad shibun ki jait jingpang. Ha kine ki sngi namar jong ka rukom long ka rukom im namar jong ka jngkiew ka ïoh ka kot, ha kaba wat ki khynnah ki lah ban ïoh kat kaba ki kwah namar ba ki kmie ki kpa ki pynbiang ïa ki, bun ki khynnah kim kham bang ban bam ïa ka ja bad ki jingbam kiba tei met, hynrei ki kham sngewtynnad ban bam da ki jingbam kai kum ki chips, ki shoklet, bad kiwei pat. Kumta wat ki khynnah rit ruh ki mad ïa ki jingpang kiba ktah khamtam eh ïa ka kpoh.
Kiwei pat ki jingpang kiba kynrei bha ha kine ki sngi hapdeng jong ki briew kiba la khamsan ki long ka jingpang shini (blood sugar), ka jingpang high blood bad kiwei pat. Kine ki jingpang ki la dkhat ïa kiba bun bah ki mynsiem briew, namar ba kiba ngat ïa kane ka jingpang ki shem jingeh shibun ban ïoh khiah namar ba ki hap ban kiar na ki jingbam.
Ki don ki briew kiba ong ym lei lei lada ïap halor ka bam, kane ka long kaba bakla shibun eh namar ba hapoh ha lade ym don iwei ruh iba kwah ban ïap bad baroh ki bam khnang ban im. Na ka bynta kito kiba dei ban kiar ïa ki jingbam kiba ktah ïa ka met jong ki, ka jingbam kam ïapher satia na ka kyiad bad na u drok namar ba ka pyntroiñ ïa ka met jong ki.
Tang kawei ka buit kaba rieh ba kito kiba ngat ha kitei ki jait jingpang ka long ba kin sngewthuh shai kdar ïa ka jingmut jong ka jingim bad ka jingbam. Haba kum bam ïa ka jingbam kaba ktah ka jingbang ka neh tang da ki minit bad ka jngbabe ka tied man la ka khyllip mat bad ka jingkoit jingkhiah ka nanghiar nanghiar.
Kumta kawei ka nuksa ka long, kumba ka bam kaba bang ka pynkmen ïa ka mynsiem ka jingkoit jingkhiah ka kham pynkmen da ka spah shah. Ïa ka jingkoit jingkhiah lah ban lehkmen bad sngew shilynter jingim katba dang ring mynsiem hynrei ka jingbam bakla ka dap tang ka jingbabe.Namar kata donkam ban nang ban bam bad lehkmen ha ka jingkhiah krat.
