Ka jingtih Uranium kan pynduh jait ïa ka jaidbynriew bad kan pynïap ruh ïa ka lawei
Forwardman Nongrem, South West Khasi Hills District

Ngi dang ïohi ha kine ki sngi ba u Dr. Jitendra Singh ha ka jingkren jong u ha ka Dorbar Lok Sabha u la ong ba ka sorkar India kam pat sangeh ban pyrshang ban khlong ïa u marpoh khyndew ne uranium ha ki bynta ka South West Khasi Hills District ha kaba u la kdew shai ruh ïa ka jingdon u uranium ha kine ki jaka harum:
1. Domïasiat bad Mawthabah – 9500 tons
2. Wahkyn-Wahkut – 9764 tons (kane ka jaka ka don shaphang sepngi ha ka thaiñ Nongjri bad Kulang Markhap bad ka Garo Hills)
3. Gomaghat (shaphang Shathie na Ranikor bad khappud bad ka Bangladesh) bad Phlangdiloin (Kane ka jaka ka don shaphang shathie mihngi na Domiasiat bad katto katne kilometer na Domiasiat) – 1000 tons
4. Tynnai – 600tons (Kane ka jaka ka don shaphang Shathie na Mawkyrwat bad tang kumba 7/8 kms na Mawkyrwat bad tang khyndiat kilometer eh na khappud jong ka South West Khasi Hills District bad ka East Khasi Hills District).
Ka sorkar India ka la kam bad aidaw ba ka kwah dik dik ban khlong ïa u uranium naba kan ïarap ha ka ban pynmih ïa ka bording kaba kham tad dor katba ka jingshisha ka long ba katkum ka jingwad bniah jong ka Massachusetts Institute of Technology ha u snem 2003 bad 2009 la lap ba ka bording ba la pynmih na ki kharkhana Nuclear (Nuclear Plant) ka kham remdor kumba 30 – 35% ban ïa ki bording ba la pynmih na kiwei. Wat ka World Bank kaba ju kyrshan pisa ïa ki Nuclear Plants ha kylleng ka pyrthei ka la kham kynran dien na ka daw ka jing remdor palat ha ka snem 2010 bad 2011. Ka jingkwah ka sorkar India ban tih ïa u uranium ha kylleng ki jylla kynthup ruh ha Mawthabah bad Domiasiat jong ka Jylla Meghalaya, ym lah ban len ba ka dei ka jingkwah jong ka ban pynkhlaiñ ïa lade ha ki bor nuclear (weapon) kumba ka la paw na ka jingbym treh jong ka ban ïa soi ïa ki International Agreement kum ka shakhmat ‘Non Proliferation Treaty’ (NPT) bad ka ‘Comprehensive Test Ban Treaty’ (CTBT).
U Uranium un nym ktah ïa ki jingthaw ba im bad ïa ka mariang lymda ym pat tih bad pynthud ïa u hynrei ki tang shu tamti tamjat ban plied ïa ka synduk jong ka Pandora (Pandora’s box) ka jingktah kan long kaba shyrkhei bad lah ruh ban pynshisha ïa kata na ki jingjia kiba shyrkhei bad khyllah kiba mih na ka ‘erbih (uranium) ha kylleng ka pyrthei bad ha Jaduguda (India). Ha ka 26 tarik u Ïaïong, 1986, haba ka Unit IV jong ka Chernobyl Nuclear Plant ka la bthei, ka la wanrah ïa ka nemsniew ba shyrkhei ha ki bynta jong ka Ri Russia, Belarus, Ukraine bad kiwei kiwei ki bynta jong ki Ri Europe bad kane ka dang ktah wat haduh mynta. Ha kawei ka jingwad bniah halor ka Chernobyl Accident ïa kaba la pynmih da ka Newyork Academy of Sciences ha u snem 2009, la lap ba ka ‘erbih radiation kaba la mih na kane ka jingjia ka tam spah shah ban ïa ka ‘erbih kaba la pynmih na ka jingpynhap ïa u Atom Bomb ha Hiroshima bad Nagasaki jong u snem 1945.
Katkum kane ka kaiphod, la lap ba kumba 550 million ngut ki briew ki la shah ktah ha ka radiation ha kaba antad kumba 205 million ngut ki dei kiba sah ha ki jaka ba shah ktah jur ha ka Area kaba 100,000 square miles (antad ka jingheh kat ka Jylla Maharashtra). Palat 4 lak ngut ki briew ba sah ha ki jaka ba 30 kms na kane ka Nuclear Plant la phah phet shnong noh katba dang don sa kumba 5 million kynthup 1 million ngut ki khynnah ki dang sah hi ha ki jaka ba shah ktah jur shabar na ka Ri Russia ong ka kaiphod jong ka N.A.S. Ngi la ïohi ruh ba kaei ka jingktah ha Japan ha u snem 2011 haba u jumai bad Tsunami ki la pynkhynñiuh bad pynlong ruh ïa ka Fukushima Nuclear Plant ban pynmih ïa ka lyer bih (radiation) kaba la pynlong ïa ki 1,50,000 ngut ban hap phet shnong bad ban ieh noh ïa la ki ïing ki sem bad ki jingri jingdup. La lap ruh ïa ka jingdon jong ka radiation wat shaduh ki jaka ba jngai 200 – 300 kms na Fukushima.
Ha ka “Paradise Lost: Tribes struggle against uranium mining in Jaduguda” u Tarun Kanti Bose bad u P.J George ki la ïathuh ba hashwa ban tih ïa u uranium ha u snem 1967, ka UCIL ka la wan ban pynbiej ïa ki Adivasi ba lada ki ailad ban tih uranium ynsa ai ïa ki ïa ka kam ka jam, ynsa wanrah ïa ka roi ka par (development) bad ruh wat ban ai pisa (bribe) phewse hadien ba la tih pat, ki trai ri trai muluk ki la jan duh wat ka thliew jingtep na bynta ïa lade ruh. Kane kan long kumjuh namar kumba ngi tip ka Jylla jong ngi ka dei ka lynti ïaid jong u jumai bad ïa ka karkhana ne ka processing plant naduh u snem 1990 ka UCIL ka la thmu ban buh sha Domiasiat bad Mawthabah namar kine ki shnong yn ñiew kum ki Planned Mining Centre. Kawei ka jingma halor kane ka long “Lada jia jumai bad kane ka Processing Plant kan shah ktah, kumba jia ha Fukushima bad Chernobyl baroh ki paitbah ka jylla ki hap ban shah pynkynriah shnong bad ka jingkylli ka long SHAEI NGIN LEIT HA KATA KA POR???”
Ha u snem 1972, ka Atomic Minerals Directorate (AMD) Exploration and Research ka la lap ïa ka jingdon u uranium ha shilynter ka thaiñ Domiasiat bad Mawthabah ha kaba la pynthikna ïa ka jingdon na ka jingksam (drilling activity) ha u snem 1992 – 1996. Hadien la aiti noh ïa kane ka Kylleng-Pyndengumïong-Mawthabah (KPM) Project kaba don ïa ka area ba 422 hectares sha ka UCIL. Ïa kane ka jingksam la pynsangeh noh hadien na ka jingmih jong ki paidbah ban pyrshah hapoh ka jingïalam u (L) H.S. Lyngdoh bad ka Khasi Students’ Union.
Ki ‘riew shemphang ki ong ba lada sdang ïa ka projek tih uranium ha Mawthabah bad Domiasiat palat 30,000 ngut ki paidbah kin shah ktah (ka ban wanlam ruh sha ka jingphet shnong) khlem da kheiñ pat ïa kiwei ki jingktah ki ban mih na ka jingwanrung kyrthlep ki mynder (influx), ki jingma ki ban mih lada don ka jingthud ha ka processing plant bad kiwei kiwei. Kane ka dei tang ka kaiphod naduh u snem 1992. Lada dei ba ka UCIL kan ïoh lad ban tih mynta ne ha ki snem ba kham hadien lei palat da ki lak ki nongshong shnong kin hap ban phet shnong bad shah ktah jur ha ka radiation kynthup ruh ïa ki jylla ba marjan bad ka Ri Bangladesh khamtam kumba la pynpaw mynta ba imat la mut ban pynlong par uranium ïa baroh kawei ka South West Khasi Hills District.
Ka long kaei kaei kaba i duh jingkyrmen naba ki nongmihmat jong ngi ki la shu ïa lap miet ban lamler ïa ka jingshisha khlem kheiñ shuh ïa ka sang ka ma tang na bynta ka shuki bad ka myntoi shimet jong ki. Ka sorkar ruh kaba la leh meinah shaba palat bad ka bym kheiñ ïa ka hok longbriew manbriew tang ban buhrieh ïa ka jingshisha jong ka jingshah ktah na u uranium kaba la mih na ka jingksam ïa u naduh ka snem 1992 haduh 1996. Palat spah ngut ki briew ba la kha anna ha ki thaiñ Warsan Lyngdoh, Umdohlun, Phlangdiloiñ bad kiwei kiwei ki jaka ba marjan bad ka mathabah phewse kiba bun na ki kim don ne ïoh ïa ka Disability Certificate kumba ïoh lem kiwei. Kane ka pyni shai kdar ba ka sorkar India bad ka sorkar Meghalaya ki thmu ban buhrieh hakhmat ka pyrthei ïa ka jingktah u uranium kiba mih hadien ka jingksam ïa u uranium ha kitei ki thaiñ.
Ha ka 16 tarik u Ïaïong, 2015, ki nongïashim bynta na ki 20 tylli ki ri ki la ïasoi ïa ka ‘Declaration of World Uranium Symposium’ ha Quebec, Canada ban pynskhem ïa ka ‘Declaration of World Uranium Hearing 1992’ (Salzburg, Austria), ïa ka ‘Indigenous World Uranium Summit 2006’ (Navajo nation, USA) bad ïa ka PPNW – World Conference 2010 (Basel). Ha kane ka ‘Declaration of World Uranium Symposium 2015’, la dawa na ki ri ka pyrthei ban sangeh noh ïa ka jingksam uranium (Drilling and Exploration), ban tih uranium, ban shna ïa ki Processing Plant bad Nuclear Plant.
Ka la dei por mynta ka kynti ba ki nongmihmat jong ngi naduh kiba don ha ka sorkar bad ki bym don ha ka sorkar ruh ba ki dei ban rah ïa kane ka mat ha ka Ïing dorbar jong ka jylla (State Legislative Assembly) ban shim ïa ka rai ban ong ba ‘La Khylliap noh ïa ka subject Uranium ha ka Jylla jong ngi’ bad ki dei ban rah ruh sha ka ‘sorkar India ïa kata ka rai’. Ka bynta ba ar ba ki dei ban leh ka long ba ‘ka sorkar jylla bad ka KHADC’ ka dei ban dawa na ka Ministry of Environment Forest and Climate Change ba dei ban weng noh ïa ka Environmental Clearance ban khlong uranium ïa kaba ka Ministry ka la ai sha Atomic Minerals Directorate bad sha ka Uranium Corporation of India Ltd (UCIL). U tip shai ba lada ki nongmihmat ki don ïa ka jingkitkhlieh ki lah ban leh ïa kata kumba u Purna Sangma (Kpa jong u Chief Minister Meghalaya ba mynta, u Conrad K. Sangma) u la lah ban khang ïa kane ka Ministry ban ai Environmental Clearance ban ksam uranium ha Garo Hills ha u snem 2010 ban ïada ïa ki Mrad jong ka Balphakram National Park.
Ka jingthmu ban tih ïa u uranium ngi dei ban kynmaw ba ka dei ka jingpyrshang pynduhjait ïa ka Jaidbynriew jong ngi (Genocide). Ngin jop ne shah jop ka shong ha ngi ba ngin rai. To ngin ïatylli lang kawei bad ngin bret noh ïa ka jingkwah ban rhah spah jubor naba ma ngi ngin hap ai jingkheiñ ha ki longdien jong ngi.
Kyntang ïawai u kwah ban kynthoh hangne ba lada ka sorkar jylla ki dang ñiew ïa ki paidbah jong ka South West Khasi Hills District ba ki dei ki briew ki la dei ban leh kloi halor kane. “Lada phim ñiew ïa ki nong South West Khasi Hills District kum ki briew ruh balei phim lah ban ñiew tang kum ki mrad ka Balphakram National Park ban ïada ïa ngi da kaba phah weng noh ïa baroh ki jingbit (Environmental Clearance) ba ka Ministry Of Environment Forest And Climate Change ban ksam ne tih uranium ha South West Khasi Hills District”.
“Ka Jaidbynriew kaba im ka dei ka Jaidbynriew bym ju ryngkoh ruma”.
ONG ‘EM’ ÏA U URANIUM