Wat ngop kulmar, long kiba husiar na ka Cyber Crime – Bah Vivek Syiem

0

Shillong, Jylliew 21 : Ha kane ka juk stad mynta, mynta mynta lah ban phah bad ïoh ïa kino kino ki jingtip, hynrei da ka jingmih kine ki kor ka juk mynta ka mih ruh sa kawei pat ka jingma na ka jingdon pat ki riewshim kabu ban leh ïa ki kam thok kam shukor.
Katkum ka kyrwoh na u Spl. Superintendent of Police (CID), Meghalaya, Shillong, Bah Vivek Syiem la ïathuh ba ka jingujor halor ka jingshah thok shah shukor ha ki bor internet (cyber crime) ka la kiew stet bha mynta ha kine ki snem kaba la poi haduh 2564 tylli haduh ka 04tarik u Jylliew, 2024.
Kumta, la ong ba lyngba kine ki jingmaham kan ïarap ïa ki paidbah ban ïoh ïa ki jingtip kumno ban husiar haba pyndonkam ïa ki kor ki bor internet.
La ong ruh ba ka jingshah thok shah shukor pisa ka jur bha ha ka ri bad kane ka jingshah thok ka la poi haduh kumba 70 persen na kitei kiwei pat ki jingshah thok.
“Kumta, kum ki nongshong shnong ngi dei ban long kiba husiar ba ki kam bymman ha kane ka juk stad internet ka la kiew stet bha, kumta ngi hap ban long kiba husiar ïalade haba don online ban ym ïathuh lut ïa ki jingtip barieh jongngi la ka long ka jingtip shimet lane halor ki kam pisa,” ong ka kyrwoh na u Spl. SP (CID).
Shuh shuh la ong ba ki jingujor halor ka cyber crime lyngba u Helpline No. 1930 bad lyngba ka cybercrime.gov.in ka la kiew stet bha bda ka la poi haduh 2564 haduh mynta.
Katkum ka kyrwoh la kdew ruh ba ha u snem 2019 ki don tang 9 tylli, 2020 – 118 tylli, 2021 – 224 tylli, 2022 – 735 tylli, 2023 – 892 tylli bad ha u 2024 haduh ka 4tarik Jylliew – 586 tylli.
La pyntip ruh ba da ka jingïarap jong ka MHA Portal “cybercrime.gov.in”/ Helpline No.1930 bad da ka jingstet treikam la lah ban khanglad ban shah thok haduh kumba 1,64,00,00 tyngka na ka 8,00,00,000 tyngka.
Kumta, la pyntip ruh ba da ka jingïarap jong ka MHA, la donkam ban pynshai sha ki paidbah kumno ba kin long kiba husiar na ka jingshah thok ha ki bor internet. Kumta ban kham shai shuh shuh yn pynshai ha kano ka rukom kine ki treikam ban pynbiej ïa ki paidbah.
1. Parcel scam : Kito ki lanot kiba ngat ki ju shah phone ha kiba kam ba ki dei na ki kompeni pynpoi tiar (FedEx, DHL, bad kiwei) da kaba pyntip ïa ki ba ka tiar jongki ka la shah bat ha ki pulit namar don ki tiar beain hapoh.
Nangta ïa kane ka jingïakren la ai pat ha kito kiba kam ba ki dei ki pulit, kiba pyntikna ba kito ki lanot ba shah phone ban phah pisa online ban lait na kaba shah pynngat ha ki bor ka ain bad shah khang lut ki bank account.
Kumno ban leh bad ban ym leh (Do’s and Don’ts) :
Wat patiaw ïa kum kitei kiba phone khamtam eh lada ki kam ba ki dei ki heh sorkar na ka tnad Pulit, Custom, CBI bad kiwei kiwei. Block noh ïa ki number jong ki mardor bad pyntip ha ki Helpline no 112 lane 1930.
Wat ym tieng bad wat ju siew ei ei khlem da pynshisha shwa ïa kito kiba phone.
Wat ym ai satia ïa ki jingtip ba donkam kum ki Aadhar ID, bad ki dur shimet jong phi nalor kiwei kiwei. Wat ju ai ruh ïa ki jingtip shaphang ki kam pisa kum ki Bank Account lane OTP bad kiwei kiwei.
Wat ju ñion (click) ha kino kino ki link lane install ïa ki App kiba phah da kito kiba phone kum ka nuksa na ka Skype, Quick Support, Anydesk, bad kiwei kiwei.
2. Sextortion : Ki riewbymman lyngba ki kor internet ki pynlong paralok ïa ki shynrang ba ki buh thong lyngba ka facebook, whatsapp bad kiwei ki rynsan social media. Hadien kane pat ki sdang ban kren ne leh khlem akor lyngba ki whatsapp bad kiwei ki rynsan video. Da kaba leh kumno ki khring ïa kito kiba ki buh thong ba kin leh ïa ki kam khlemakor ha khmat ka camera, bad khlem da tip ki rekod lut. Bad da kaba leh kumne kin pyrshang pat ban blackmail kylla ïa kito kiba ngat.
Kumno ban leh bad ba ymdei ban leh (Do’s and Don’ts)
Wat ju pdiang ïa kiba tyrwa long paralok na ki briew bym ithuh, wat ju mlien ban shim ïa ki video call, lada phi ngat ha kum kitei ki jingshah pynngop wat ju tieng bad wat patiaw ïa ki phone kiba byrngem ba ki dei na ki pulit. Block ïa kito ki number bad pyntip mardor ha u Helpline No. 1930. Wat ju siew pisa la ka long ha kano kano ka rukom ruh, phi lah ban ïoh pdiang ïa ka call ba blackmail ban pan pisa da ka jingkular ban weng noh ïa kato ka video khlem akor.
La ong ruh ba kine ki jait briew ki shim ïa ki jingtip ba ki ïoh naki rynsan paidbah, kum kam, kyrdan, ki number phone bad kumjuh ki dur (kum ki heh sorkar lane kiba khamrit). Hadien kane kin sa leh pat kum ki heh sorkar jong kano kano ka tnad da kaba pyndonkam da ka dur jong kito khnang ban ïoh pynngop ïa kiba kham hapoh jong ki.
Kine kiba leh thok ki sdang da kaba ïa kren bad kito kiba kham hapoh kiba ki la jied khnang da kaba ong ba kin leit jingïalang kyrkieh kumta kin ym lah ban shim phone bad kumta kin bthah ïa ki ban thied ïa ki Amazon E-gift cards lane ban siew pisa ha kyrteng jong ki.
Kumno ban leh haba kynduh kum kine ki jingjia, ki paidbah kim dei ban ngop ha kum kine email lane ki khubor (message). Lada ki ïoh kum kine na kita kiba kam ba ki dei ki heh jong ki, ki dei ban da pyntikna shwa ha shwa ba kin siew lane thied. Ki dei ban block ïa ki whatsapp number bad pyntip ruh ha ki Helpline No. 1930 lane sha ki police station ba jan tam
Ha kajuh ka por la maham ruh ba ym dei satia ban thied ïa ki mobile rim lane ki mobile second hand na ki briew bym ithuh khamtam eh na kiba kyrni dih drok ha ki lynti syngkien da kaba ngop ha ka dor tad lada khlem pynshisha shwa ba kadei ka mar tuh.
La ong ruh haba thied ïa ki mar rim kum ki mobile dei ban da ïoh ïa ki kot ki sla kiba biang kum ki cash memo, ki synduk mobile, charger bad kiwei kiwei. Katkum ka ain, la ong ba ka jingthied ïa ki tiar tuh kadei ka kam bymman bad kaba lah ban pynshitom ha ki kyndon jong ka Section 411 IPC bad 66 B IT Act.
La maham ruh ïa ki paidbah ba kin long kiba husiar ruh na ka jingshah leh thok (hack) ha ki facebook, instagram namar ki cyber criminal ki ju phaikhmat bha sha kito kiba la bun bha ki follower. Nalorkata la maham ruh ban husiar wat na ki customer care number kiba shu thok.
Shuh shuh la ong ba ki don ki rynsan ban pynshai paidbah jong ka Ministry of Home Affairs kumno ban lait na kum kine ki jingshah thok kum ka CyberDost kaba lah ban ïoh na ki rynsan social media. Lyngba kine ki rynsan ki paidbah kin ïoh jingshai shuh shuh kumno ban lait na ki jingshah thok kum kine.
La ong ruh ba kito ki briew kiba ju leh ïa ki kam thok lyngba ki kor internet ki ju shim kabu ïa kito ki bym tip ïa kum kine ki lad jingïada, kumta la ong ba da kaba husiar kan ïarap shibun ban lait na kaba shah pynngop ha kum kine.
Kumta, na ka tnad pulit ka ong ruh ba da kaba ïatreilang, khlem pep yn lah ban ïakhun ïa kine baroh.

Leave A Reply

Your email address will not be published.