Husiar ho! kane jingkyrduh kam kan ïa lam ïa ngi shano?

U samla Arkijuh Dkhar, u dei u nongshong shnong jong ka shnong Khliehriat, u dei u samla uba ju noh syniang sha ka ri bad ka jaitbynriew, sha ka imlang ka sahlang lyngba ki jungthoh (Aticle) kiba kit jungmut ki ban tei ïa ka imlang ka sahlang, kumjuh ruh kiba ju pashat jungtip shaphang kiei kiei kiba thymmai kiba ki paidbah ki donkam ban tip, ha kane ka kynti utei u samla u buh sa ïa kane kawei ka article kaba kaba long kum ka jingkyrsiew thiah ïa ki samla bad ïa ki paidbah shaphang ka jingkyrduh kam hapoh ka jylla. “Ha kane ka jingthoh (Article) ngan kren shaphang kine…”
1. Balei ngi long kumne? (Why we behave in a certain way?
2. Balei ki kmie ki kpa ne kiba haïing hasem ki khanglad ïa ngi ban seng kam?
3. Balei ki skul ki long kumne?
4. Balei bun kiba wad kam tangba duna kiba Seng kam?
5.Bad kiwei kiwei ki mat.
Lada ngi peit ïa ki por barim jong ka mynnor (History) ba ha ki por jong ka rep ka riang (Agriculture Era) ki Kpa/ Kmie tymmen jong ngi ki la im, ki trei bad im ha ka rep ka riang, kane ka pyni shynna ba kidei kiba la tbit bha ïa ka rep ka riang (agriculture) bad hadien katto katne por ngi la poi sha ka por jong ki kor ki bor, kum ki karkhana bad kiwei kiwei (industry lane Industrial Revolution) ha kaba ki thaw bad shna ïa ki karkhana kum ka Steel factory, Automobiles bad kiwei kiwei. Tangba ki briew ha kato ka por kim pat don ka jingnang jingstad kaba biang ban trei ha ki karkhana kumta ki trai kompany (Corporation) ki la ïa trei lang bad ki sorkar ban thaw ïa ki skul ha kata ka rukom ba ngi tip kum ka “Factory Model”.
Ka nongrim jong ki skul la long ban pynkhreh bad ai jinghikai ïa ki briew ban long ki nongtrei ïa kaba ngi khlem pynkylla ïa ka rukom treikam ki skul haduh mynta ruh, kane ka long kawei na ka daw bah kaba pyllong ïa ngi ban long kumne.
Ha kato ka por ba ki leh ka long ba bha kaba katkum ka por, hynrei hadien kane ngi la poi sha ka Digital Era lane ka Information Technology ha kaba ka long ka kabu ïa ka ri India jong ngi ba ka la pynioh kam shibun ha kato ka por ba ki wan ki company nabar ban buh ïa ki nongiarap, ïa ki nongthied (customer care) lyngba ka process ba ki khot ki BPO (Business Process Outsourcing).
Ka long ka jingkyrkhu ïa ka Ri jong ngi namar ba ka jingrem jong ki nongtrei (Labour Cost) sha ki ri America bad ki ri Europe. Sa kawei ruh namar ngi pule da ka ktieñ phareng te ka long ka ba suk ba ïa ngi bad ki company kiba nabar ban iatreilang bad ban buh (setup) hangne. Mynta pat ngi la poi sha ka juk kaba ki khot ka Decentralisation era ha kaba ïa u Bitcoin ruh la thaw ha kane ka technology, ka Blockchain Technology ha kaba ki riewkhraw ka pyrthei bad wat ka Finance minister, ka Nirmala Sitharamanad bad u Governor ka RBI u Shaktikanta Das ki la ïaroh ïa kane ka technology.
Ka jingkiew sted ka Artificial Intelligence, ka Machine Learning(ML) ruh ka long ka ba buh jingma ïa ngi lada ngim ïaleh ban wad jingtip bad tip ïa kine ki ba wanrah jingkylla ha ka pyrthei ha ka rukom ba ngi trei bad im. Kawei na ka Artificial Intelligence (AI) kaba la paw bad la pynkylla ruh ïa ka rukom treikam jong ngi ka dei ka ChatGPT ha ka ba ka lah ban pynduh kam (replace) ïa ki briew wat kiba la trei ruh. Te shu pyrkhat hi ma phi ba ynda ka AI & ML ki lah ban don ka jingstad kaba kat ki briew ne tam ban ïa u briew, te mano ban ai kam ai jam ïa ngi, namar ngi kum ki briew ngi donkam ïa ka bam, ka shuti bad ka jingiasyllok, ka jingim ha ka imlang ka sahlang (social), katba ki machine kim donkam ïa kine baroh”
“Ka phang kaba ïadei ba ka jingkhanglad ki kmie ki kpa ne ki ba haiïng jong ngi ban seng kam ne trei ka kam la jong ka dei namar ba ha ka por jong ki ka bun ka kam ka jam khamtam ïa ki ba stad ba tip, ka mut ba ka kam ka la ap lypa ïa kiba pule hynrei mynta pat la long da khongphong ha ka por jong ngi. Sa kawei ruh namar ngi don ka jingmlien ban kynmaw bha ïa ki ba rem ne fail ba la sdang ha ka kam jong ki.
Ban pynsngewthuh bha ïa phi kane mo kaba ngin hap kynmaw ïa ka Law of Economics, Ka supply and demand, kaba mut lada jia ba bun ka supply naduh ki tiar ki tar, ka pisa ka kam, tangba duna ka demand te kan jia aiu? kan hiar dor ne em?, kane ka long thik ha ngi mynta ba la bun palat ki ba stad (ka jingstad outdated) duna palat ka kam, te na kata ka daw ka hiar noh ka bai trei ( salary ) namar bun ki nongwad kam, teng teng ka i long phylla bha ba wat ka kam badei ka kam ïa kito kiba pass class 10/12 dang apply da ki ba la dep ki kyrdan baheh haduh kiba la dep PhD ruh, tangba yn leh aiu ban ïoh ka bam, ban ioh ka kam hap trei hi. Kane ka dei ban buh ka jingkylli keiñ ïa nga ïa phi ba balei hap ban poi shaduh ka ne ka apot, hooid ban long ki nongseng kam baroh kam long kaba lah, hynrei ka ba eh ka long ba ngim shim ïa ka lad tang ban pyrshang ruh, te la da phim pyrshang te kumno phin tip keiñ”.
“Te kaei kaba ngi lah ban leh ban pynkiew ialade ha ka stad ka tip, ha ka ioh ka kot ka long ba ngi dei ban kynmaw ïa ki kyntien jong u wei u nongthoh kot bakhraw, u Robin Sharma, u nongthoh jong ka kot ‘The Monk Who Sold His Ferrari’ ha kaba u ong, “Life is a learning Process”, kaba mut ba katba ngi dang im ngi dei ban wad jingtip ym ban pynkut mar sien dep na college ha kaba bun na ngi, ngi long kumta.
Ngi dei ruh ban kynmaw ïa ki kyntien u Buddha ba ong, “We become what we think”, kaba mut ngi long kumba ngi pyrkhat. Te lada ngi kwah ban kylla ha ka jingim khamtam ka jingmut jingpyrkhat (Mindset) te ngi dei ban pule ïaki kot babha, ngin sngap ïa ki podcast, interview jong ki briew ba ngi kheiñ Burom (admired) kiba la dep leh ne jop ha ka jingim jong ki.
Ngim dei ban ap ïa ka sorkar ne ki ba don ha ka bor ban pynkylla ïa kane namar phi la iohi hi ban pynkylla ïa kano kano ka policy ka shim por bha te ioh ka por ka leit noh kam ap ia ngi, namar ka por ka long ba khyndiat te ngi dei ban da tyngkai bha ïa ka.
Sa kawei ruh, balei ban ap ïa ki, namar la don lut ki jingtip (information) ba donkam ha ka internet kan shong sa tang ha ka mon jong nga jong phi hi .
Te kynmaw lada phim mut ne don Mynsiem ban seng kam lajong te wat khlet ban da pynkhreh ïa ka jingmut jingpyrkhat (mindset) na ka jingmut ban long ki nongtrei sha ka ki nongseng kam lym kumta kam long ka ba suk ban jop. Ngi dei ruh ban kynmaw ba ngi mad shibun ki jingeh, jingtynjuh, jingkyrduh, jingsngewsih bad ka jingbymioh jingiarap (support) kaba biang ha kane ka kam ha ka por ba phi sdang. Kynmaw ruh ia ki kyntien u Khan Sir ba ong ‘lada phi sngewkhia katno katno ruh ngim dei ban duh jingkyrmen, wat ym ngop ha ka depression, hynrei ngi dei ban kynmaw ba u Blei um juh ai ha u bym don bor ban kit ïa kaba um lah bad wa klet ïa u Blei ha ka jingim jong phi.’ “To ai ba lyngba ka ne ka jingthoh jong nga kan plie lad ïa phi ban pyrshang ban pyrkhat da kum wei ne phin mlien ban buh ki jingkylli. Lada phi sngew myntoi na ki jingthoh jong nga sa peit ruh ïa ka channel jong nga ha YouTube (U DO IT (udoit@981)) kaba nga la pyllait shibun kiei kiei ha ka ba iadei bad ka jingeh jingshitom ka jaitbynriew jong ngi. Khublei shibun, u Blei un kyrkhu kyrdoh ïa phi baroh”