Ka World Economic Forum’s Annual Meeting 2022 ka la sawa jam ha artylli ki phang kiba la kylla sha ki kam kiba kongsan bha ha ka pyrthei. Kawei ka dei ka jingpynbeit ïa ka jingma kaba wan na ka jingkylla ka suinbneng bad ki kam ba baroh ki donkam ban pyndep na ka bynta ka lad sha ka roi ka par kaba lah ban ïaineh. Hapdeng ka jingartatien ha ka pyrthei baroh kawei halor ka jingïoh ïa ka bording, kane ka jingïakren halor ki lad ba lah ban ïaineh ki la kham long kongsan mynta. Kaba ar ka dei ka jingngeit mynta ba ka India kan don ka bynta kaba khraw ha ki kam ka roi ka par ha kylleng ka pyrthei. Ka long kaba shai ba kane ka jingïalang ka sawa da ka khana jong ka India, kaba pynskhem shuh shuh ïa ka jingong jong u Myntri Rangbah Duh, u Narendra Modi ba ‘ Haba ka India ka kiew shaphrang, ka pyrthei baroh kawei ka kiew shaphrang; haba ka India ka ïoh ki jingkylla, ka pyrthei ka kylla’.
Kine ki artylli ki phang ki ïahap bha haba ngi ïohi ba ka India ka dei kawei na ki ri kiba ïalam lynti ha ki kam ban pdiang ïa ki rukom treikam kiba kyntiew ïa ka jingïaineh. Ka India ka dang wanrah ïa ki jingdon jingem kiba skhem ha ka imlang sahlang bad ka ïoh ka kot kiba pynduna ïa ka jingpynmih carbon jong ngi ha ryngkat ka jingpyllait ïa ki briew na ka jingduk. Lyngba ki kam kiba paw shai, u Myntri Rangbah Duh u la pyni ïa ka ri baroh kawei ba ka lah ban don ka jingïada ïa ka mariang ha ryngkat ka roi ka par.
Kane ka rukom treikam ka pher bak- li- bak na ka rukom treikam ki ri ka thain sepngi bad katto katne ki ri ba khraw hapoh Asia kiba la shaniah ha ki karkhana kiba pynmih carbon. Da ki snem mynta, ki kam ïada ïa ka mariang ki la shong nongrim ha ka jingngeit ba ki ri kiba la kham kiew ha ka ïoh ka kot ki dei ban bah kham bun ïa ki kam ban pynbeit ïa kane ka jingeh, namar ki dei ma ki kiba la pynmih kham bun ïa ki greenhouse gas (GHG). Ka la don ka jingsngew ba kam ïahap ban phah bah kumjuh ïa ki ri ba dang kiew. Ka India ka la pynkylla ïa kane ka rukom pyrkhat da kaba kular ban kot sha ki thong ha ryngkat ka jingkot jong ki thong jong ka ri ha kaba ïadei bad ka imlang sahlang bad ka ïoh ka kot. Kane ka jingkylla na ka nongbud sha ka nongïalam ka la shim 8 snem.
Kane ka paw shai shuh shuh ha ki kam kiba ïadei bad ka bording. Watla ka jingdonkam bording jong ngi ka la kiew da 60% ha kine ki arphew snem ba la dep, ka jingpyndonkam bording bad ki jingpynmih jaboh ka India ki kham duna shi na ka lai bynta jong kata kaba pynmih kiwei kiwei ki ri haba kyllum lang. Katkum ka World Bank, ka jingpynmih jaboh per-capita jong ka India kaba kot sha ka 1.8 ton ka CO2 ha u 2018 – ka duna bha ïa ka 4.5 ton kaba pynmih na kiwei kiwei ki ri. Namar ki riti dustur kiba kyntiew ïa ka jingim kaba ïahap bad ka mariang, ngi sngewthuh shai ïa ki kamram lajong ha kaba ïadei bad ka mariang bad ka lawei wat hapdeng ka jingthmu ba ngin poi sha ki kliar kiba thymmai ha ka ïoh ka kot. Kumba niah ïa ka lieng, ka jingkylla sha ka jinglait pynmih carbon kan shim por bad kan donkam ïa ki sienjam kiba pynthikna ba kane kan ym ktah ïa ki thong jong ka India ha ka roi ka par katba ngi peit sha ka lawei kaba lait na ka jingpynmih carbon.
Ka COP-26 Summit ba la long ha une u snem ba la dep ha Glasgow ka la pyni balei ka India kan sa lah ban mad ïa ka jingjop ha kaba ïadei bad ki mat jong ka jingïaineh. U Myntri Rangbah Duh u la pynkyndit bad u la ai mynsiem ïa ka pyrthei haba u la pynbna ïa ka rukom pynkhreh kam ka India ban ïaleh pyrshah ïa ka jingkylla ka suinbneng lyngba ka Panchamrit Action Plan kaba thmu ban pynkylla ïa ka India sha ka ri ka bym pynmih carbon shuwa u snem 2070. Kane ka dei kawei na ki jingbuh por ba duna tam ban pynkylla na ka jingpynmih carbon shibun sha ka jinglait na ka jingpynmih carbon da ka ri kaba dang kiew ka ïoh ka kot – bad kane ka pyni ïa ka jingngeit jong ka Indïa ba ka lad sha ka jingriewspah ka don ha ka jingïaineh. U Myntri Rangbah Duh u la kular ruh ba shuwa ban kut kine ki 10 snem, ka India kan lah ban pyndap 50% ïa ka jingdonkam bording jong ka na ki lad ba lah ban pynthymmai; ba ka jinglah pynmih bording ka India na ki lad kiba lait na ki fossil fuel kan kot sha ka 500 GW; ka jingpynmih jaboh jong ka GDP kan hiar da 46-48 percent na ki jinglong ha u snem 2005; bad ba ka jingpynmih carbon ka ri kan hiar da shi billion ton.
U Myntri Rangbah Duh u khein ba ka jingïada ïa ka mariang ka dei kum ka niam naduh ki por ba u ju long u Myntri Rangbah ka jylla Gujarat. Kane ka pyni balei u pyrkhat ban wanrah ïa ka International Solar Alliance (ISA) kaba don 102 ngut ki dkhot ha u snem 2015, bad balei ka India ka la ïaid sha ka roi ka par kaba lah ban ïaineh lyngba ka Intended Nationally Determined Contribution (INDC) hapoh ka Paris Agreement jong ka COP-21 ha ryngkat ki jingkular ha ka COP-26. Nga ngeit skhem ba ka India kan kot sha kine ki thong ha ryngkat ki jingdonkam ba ïadei ba ka ïoh ka kot. Kane ka jingngeit jong nga ka wan namar nga long uba donbok ban ïohi da la ki jong ki khmat ïa ka thong bad ka jingpyrkhat jngai jong u halor ar tylli ki bynta ba kongsan ha ki kam ka roi ka par jong ka India kiba ïaineh kiba long ka jingkyntiew ïa ki jaka sor bad ka jingkylla ha ki kam bording.
Ïa ki prokram ka India kiba ïadei bad ki jaka sor la sdang kumba shi snem shuwa ban pdiang ïa ki SDG ha kylleng ka pyrthei. Wat haba ngi ïaid sha ki thong jong ka SDG 11 (Sustainable Cities and Communities), nga ngeit ba ki jingkylla ha ki nongbah kin wanrah ïa ka jingbha na ka bynta kiwei kiwei ki SDG kiba ïadei bad ka jingduk, ka koit ka khiah, ka pule puthi, ka bording, ki karkhana bad ka jingsaindur thymmai. Bun na ki iing ba shna hapoh ka Pradhan Mantri Awas Yojana – Urban (PMAY) ki pyndonkam ïa ka bording ha ka rukom ba ïaineh bad ba tyngkai ïa kane. Ka TERI ka la antad ba kane kan pynduna kumba 12 million metric ton (MMT) ka jingpynmih CO2 equivalent jong ki GHG. Ha ka Atal Mission for Rejuvenation and Urban Transformation (AMRUT) mission, palat 49 MMT of CO2 equivalent ki GHG ki dei kiba la pynduna wat hapdeng ka jingpynbiang ïa ki jingdonkam ka imlang sahlang. Shuh shuh, ka la don ka jingban kaba jur halor ki jingpynkylla ha ki lad ka leit ka wan jong ki paidbah bad ki jait kali – La antad ba yn pynduna palat 12.65 MMT ki GHG lyngba ki 773 km ki metro line kiba la treikam mynta ha 18 tylli ki nongbah ha ryngkat ki 1,006 km kiba dang shna ha 27 tylli ki nongbah.
Katba ka India ka dang pynbiang ïa ki rukom pyndonkam ïa ka bording lyngba ki sienjam ha ki jaka sor, ka dang kyntiew ruh ïa ki lad pynmih bording da kaba trei ban kyntiew arshah ïa ka bynta jong natural gas — kaba kham pynduna ïa ka jingpynjaboh ban ïa ki fossil fuels — ha ki jingkhleh shuwa u 2024. Ka rukom treikam ka India ban pdiang ïa ki natural gas ka la ïalam sha ka jingpynduna ha ka jingpynmih GHG kaba kot sha ka 566 MMT hapdeng u 2014-15 bad 2021-22. Kaba ïahap bha bad kane ka dei ka National Hydrogen Mission ka ban wanrah ïa ka jinglong jingman kaba plie lad ïa ka jingpynmih ïa ka Green Hydrogen. Shuwa u snem 2030, ka India ka thmu ban pynmih 4 metric ton (MT) ka Green Hydrogen man u snem bad lum palat T. 1 lak klur na ka jingpynlut bai wanrah ïa ki fossil fuel sha ka ri. Ngi la kyntiew ruh ïa ka jingkhleh ethanol ha ka petrol na ka 0.67% ha u 2012 sha ka 10% ha u 2022, bad dang shen ngi la pynkylla ïa ka thong ban kyntiew ïa kane sha ka 20% shuwa u 2025-26 watla ka thong mynshuwa ka long u snem 2030. Ka skhim Ujjwala ka la dei ka nuksa ïa ka pyrthei baroh kawei halor ka jingïoh ïa ka bording kaba khuid. Ka la pynlait ïa ki longkmie ha ki jaka nongkyndong na ka jingshah teh ha ki dpei bad ka la pynkylla khait ïa ka jingong ‘jingryntih kyrdan hapdeng ki shynrang bad kynthei’.
Katba ngi rakhe ïa ka World Environment Day mynta ka sngi, ka long kaba donkam ban sngew sarong ban peit katno ka India ka la ïaid shakhmat ban peit lang ïa ka roi ka par ha ka ïoh ka kot, ka jingïaryntih ha ka imlang sahlang bad ka jingïaineh ka mariang. Ngi la ïaid na ka jingduna bording sha ka hok ha ka bording, bad mynta ngi dang ïaid sha ka jingshngain ha ka bording lyngba ka jingïatreilang bad ka jingtrei kaba pura. Haba ngi leh ïa kane, ngi la ai ka ka nuksa kaba bha ha ka jingïaleh pyrshah ïa ka jingkylla ka suinbneng.
(U nongthoh u dei u Myntri ka Sorkar Pdeng ba dei khmih ïa ki tnat Housing & Urban Affairs; bad Petroleum & Natural Gas)
