Ki jingthaba mobile, kompiwtor ki daw jingthut thiah

Kham bun nangi ngi tip ba ka jingkhmih palat ha ki screen kum – kor kompiwtor, laptop, tablet khamtam ki mobile phone ha ha ka juk digital ba mynta – ki long ki atiar jingpynthut thiah. Kane ka ktah ruh ia ki cell kiba don ha ki khmat lada ki jur palat ka jingpynshah jingthaba jong ki jingshai ka light kaba phalang na ki screen kompiwtor lane phone ka kylla long ka daw kaba wallam ka jingpynkylla ia ka por bad ka bor treikam ki kdhot met. Ka jingtreikam katkum ka por ha ka met jongngi ne ka circadian rhythm ka long kaba kongsantam ha ka koit ka khiah.
Lada kine ki cell ki jur ka jingphalang ki jingthaba jong ka jingshai ha ka por mynmiet ka por treikam hapoh ka met jongngi ka kulmar bad kam biangshuh ka ktah ïa ka koit ka khiah, bad kylla long ka daw jingthut ha ka liang ka koit ka khiah kaba tan ruh ïa ka bor met. Ki bynta ba shadien ki khmat jongngi ki don ki kynja membrane kiba la tip kum ki retina, bad hapoh jong ki ki don ki kynja phlia kiba rit hapoh ki cell kiba pynshah halor jingshai kiba treikam kum ki pixel ha ki camera.
Lada kine ki cell ki bteng ban pynshah ha ki jingthaba ka jingshai, ka ‘melanopsin’ kam ioh lad satia ban bteng treikam lang bad ki proyien kaba don jingïasnohlang ka bor treikam jongki ha ka met, kaba ju don bynta ha ka jingai dak sha ka jabieng ba ïadei bad ka jinglong peitmat, thiah ne ka jinglong husiar.
Ka Melanopsin ka dei kaba treikam borbah halor ka jingpynkylla ka por treikam hapoh ka met jongngi hadien shiphew minit ba pynshah ha ka jingshai ka light, bad hapoh ka jingshai kaba thaba jong ka light ka don ka jingbanbor halor ki hormone melatonin, kiba don bynta bad ka jingïohthiah. Haba ïanujor bad kiwei pat ki cell kiba don bynta halor ka jingpynshah ha ka jingshai jong ka light ha ki khmat, ki melanopsin cell ki kham nehslem katba dang neh ka jingshai, ne wat hadien katto katne second ba la sangeh ka jingshai jong ka light.
Kane ka jingshem ka dei kaba lah ban plielad thymmai halor ka jingshim ki lad jingsumar n aka bynta ka migraine, ka jingthut thiah bad ka jingthut ka por treikam hapoh ka met-kiba paw ba don jingïadei bad ka jingthut treikam ha ka liang ka bor jabieng, ka jingngat ha ka jingpang bampong, ka jingjur ka jingsngaid, ka jingkyntait ka met ban pyndonkam ka insulin, ki jingshitom ba mih na ka jingtlot ka bor met bad kwiei de.
Ka Dud ba la khleh lang bad u Shynrai ka long kawei kaba lah ban ïarap halor ka jingïohthiah bha. Ki nongsumar ki kam ba ka jingdih shiklat ka dud kaba shyaid bad khleh lang bad u shynrai ka log ka jingmyntoi halor ka jingïohthiah bha. Ia kane ka jingshem la kyrshan ruh katkum ka jingstad science hapdeng ka jingkdew ba ka dud ka don ka tryptophan, ka amino acid kaba lah ban kylla sha ka serotonin kiba pynjaijai ha ka jabieng bad ïarap ban ïohthiah bha. Shiklar ka dud syaid bad khyndiat u shynrai shwua ban thiah ka long ka jingmytoi ia ka koit ka khiah bad iohthiah bha. U Shynrai u don ki antioxidant, ka bor ba lah ban ïakhun pyrshah ïa ki bacteria bad virus bad ka jinglah ban pynduna ka jingkiew ka jinglong tyrha.