Kiba ieit Ri suda. To ngin ïa sngewthuh shai ïa kata shuwa. Hadien ka mih sa ka jingdonkam ïa ki briew ki ban peit ban sumar ïa ka ri bad ka jaitbynriew. Ngi shaniah ïa kane ka kam ha ka Sorkar ba ngi jied hi ma ngi. Kane ruh ka dei ka phang ba ngi dei ban pdiang bad sngewthuh bha. Te ha ki 50 phew snem ba la ïaid ngi lah ïa jied bun phew sien ïa ki briew kiba ngi khymih lynti ba ki ruh ki dei hi ki ‘riew ieit Ri bad ba kin ïaleh katba lah ban peit ban sumar ïa kane ka Ri baieit jong ngi. Ka jingkylli ba mih hakhmat jong ngi mynta, khamtam ha ka phang ba ngi kum ka jaitbynriew ngin sa ïa mih paidbah biang ha u snem 2023 ban jied biang ïa la ki nongsynshar, hato ka jingjied jong ngi ha ki snem la lah leit ka wanrah mo ïa ka jingkwah ne jingkhmih lynti u paidbah? Hato ki Sorkar ba ngi lah pynieng ki lah lah mo ban ai jinghun? Hato ki briew ba ngi jied da ka jingkhmih lynti ba kin wanrah ka bha ka miat; ka suk ka saiñ; ka phoida longbriew manbriew ki lah lah mo ban leh kumta? Sngewsih ban ong ba haba sngap ïa ka sur jong u paidbah; ka jingsngew uba bun ba lang te imat khlem long kumba ngi khymih lynti. Balei keiñ mo?
Kum ka jaitbynriew kum ka jylla ngi don u lum bah uba ngi dei ban kiew. Ka thong ka dei ban poi sha kliar u lum. Ban poi shata sha ba thmu ngi lah jied keiñ ïa ki nongïasaid aiñ, ki professor, ki nonghikai ba pawnam napdeng jong ngi ban ïalam lynti. Ka jingngeit ka long ba ka jingstad jong ki kan prat lynti ba ngn ïa poi sted sha ba thmu ban poi. Pynban ym poi shaei sha ei. To ñiuma! ngin pyrshang da kumwei. Lehse ki bapli ki la ïa bakla hangne hangtai. Kam pher. Te lah ïa jied pat napdeng ki nongïalam sengbhalang. Jied ïa ki nongphla lade ba ki dei ki ‘Riew ieit Ri bad kum ma ki ym don shuh. Kajuh. Kita ruh ym ler kam. Ha ka jaka ban ïohi ïa ka jingieit Ri mih pynban da ka jingieit shuki. Ade kumno kumta? Lah ïa bakla biang ne? Hangne mih sa ka nia Parti Riew Lum, Parti Ri Thor. Ïaknieh ban pyni kham ieit ri mano. Lah ïa poi sha ka ïarah wait ïarah sum. Lah i ma shisha. Poi ka por shna Sorkar , are kitei ki seng saiñpyrthei Ri Lum Ri Thor ïa bam ja lang na kajuh ka pliang! Kulmar sa u paidbah thlim. Shaïong ngaiñbad mih ka sngewthuh ba pleng ngi shu shah pynshad shrieh kai.
Ka jingkynmaw briew ka long kaba lyngkot. Poi ka por ïaleh elekshon biang bad ngi u paidbah ngi long kiba kloi ban map. Mih ka jingpyrkhat ba to mynta ka wat yn ïa pyrshang sa ïa ki men ieit ri ba kieng atiar. Wow Ko Blei Kynrad imat poi pynban sha ka ban mynsaw. Bor ktang suloi ruh imat long re kumne te. Ïakhih khohreh bad phai pat sa sha ki ‘riew heh spah. Sdang khmih lynti ban hap mana lehse na kine; sdang ai jingkyrmen u paidbah sa ïa ki contractor, ki supplier, ki malik dewiong. Lehse lada ïa lade ruh ki nang ban pynriewspah ,te lehse kin leh kumjuh ïa ka ri, kin ai buit ai bor kumno u rit u ria un san un plung. Tharai kine te ki ban ailad ïa ka jylla bad ïa u paidbah ban roi ban par. Peit seh ka jingbha jingsbun kine ki briew ha ka por elekshon. Shu theh pisa sharum shaneng. Ki piknik hai hai; ka bam ka dih hai hai katba phi mon; shong shit ka ïaid rally sharum shaneng ha ki Scorpio bad kali ba remdor. Bai kot khun ki siew ma ki bad bai uniphrom ruh te. Kine te shisha tharai kita ki blei khyndew ban ai thoh shun lut ïa baroh. Phewse nang sniew nang sniew arshah, pisa ba dei ban ïoh u paidbah ruh thep pla lut ki mahajon. Mynta u paid ka jylla shu ïaran da dien. Ym nang shuh ban tur shakhmat. Shu syntuid beit da dien lah jan saban poi trai riat. Wow Ko Blei shano men ieh ïa ngi kumne?
Haba, mynta paidbah sdang sa ka duwai ka phirat. Sdang sa ka knia ka khriam; ka duwai blei ban pyllait ïa ka ri na kane ka pap ka sang. Kata ruh ym i long. Imat u Blei ne ki Blei ki lah klet ïa kane ka Jylla. Te yn ïaleh kumno pat? Une 2023 lah poi hynrei ym i don lad don jingkyrmen da kumwei pat. Kine biang ki parti saiñpyrthei bad la ki kyrtong. Kine ki la ïawan pan jingkyrshan biang na u paidbah. Kiba kwah ïakhun elekshon kum ki blang ki masi, jingjang shane jingjang shatei, ïa iit tiket katna ba ïoh. Ym don tynrai ym donkam nongrim shuh. Kat naba ïoh tiket long beit. Ka thong dei tang ban jop ban ïoh ban shong shuki MLA. Lah biang. Uta u paidbah bad ki jingeh, jingdonkam jong u yn sa ïa peit pat. Ka elekshon ka kylla dur bak-ly-bak. Na ka jingthmu babha tam ban long ka lad kumno ban shakri ïa u luk u lak; ka lad ban pyshai ha u paidbah ïa ki jingthmu kumno ban wanrah jingshyshar ba kynsai tam; ki elekshon mynta ki kylla pynban ki jaka ïaleh – jop ma nga ne jop ma phi ! Ki jaka ïakob ïasob – khlaiñ ma nga ne khlaiñ ma phi; kham bun pisa ma nga ban bret ban sam ne kham bun ma phi. Shu wan sha u paidbah ban bret pisa kum ba bret shyieng doh sha ki ksew. Ym dei ba kren khor paralok. Nga shu kren ïa ka jingshisha ba nga ïohi. Phi sngewbha phi sngewsih ka shong ha phi hynrei ka dei ka jingshisha. Lada ngi poi sha trai ka riat ka dei ba ïaleh hi te. Ba ïa jlawnguid pisa hi te yn leh kumno. Hynrei dei ruh ban kren ïa ka jingsdang ka jingkylla. Bun ki lah sdang ban pei skhor mynta ba imat tang ka “Pyrta ieit Ri, ieit Ri , khlem ka jingsngewthuh ka mut aiu, kam biang. Kito kiba thied da ka pisa ïa ka hok jied nongsynshar u paidbah kim dei ki briew kiba bha kiba ngi lah ban shaniah. Ki rung politics ne kam shakri paidbah kum ba ong u Phareng “with a hidden personal agenda” bad kata ka agenda kam dei ban pynksan ïa nga ïa phi, hynrei kumno ban die noh ïa kane ka Ri jong ngi sha uno ne kino kiba lah ban thong da ka bor pisa. Ki suri kup snieh langbrot. Mynta nga ïohi ba la jah rngai ka jingsngewthuh shaphang ka jingïadei ka ieit Ri bad ka jinglah ban Synshar. Hynrei ka dei kaei kaei kaba donkam tam ban sngewthuh. La dei ka por ba ngin ïa pynleit jingmut shipor, ka mut aiu ka Ieit Ri bad ka Synshar Khadar ha ka ri Synshar Paidbah.
Ka jingmut “ieit Ri” ha ka lympung ba ki briew ki synshar hi ïa lade da lade, da kaba jied ïa la ki nongthawaiñ/nongïalam lajong, ka dei ban shong skhem ha kine ki nongrim harum:
1. Dei ban ïoh ïa ka synshar khadar kaba bha. Bun kiba pule ïa kane kin kylli: “Are phi mut aiu bad sngewbha batai shai lem ka mut aiu ka synshar khadar?” Ka jingmut synshar khadar ha kane ka jylla jong ngi ha kine ki por ka mut-
a) Dei ban don ka jingsynshar da ka aiñ. Sngewthuh kaei ka aiñ, ka bor jong ka bad balei donkam ïa ka aiñ. Ka aiñ ka dei kata kaba teh mlon ïa ngi kum ki briew kiba ïa ryngkat ka hok longbriew manbriew jong uwei pa uwei. Ym don bakhraw ym don bapoh. Ïa ryngkat salonsar ha khmat ka aiñ. Namarkata, ym lah ban shu leh ne ïaid hi katba sngew kwah lane ha la ka jong ka mon. Donkam ïa ki nongthaw aiñ, ki ban ai ha u paidbah ïa ki aiñ ba ïadei bad ka bha ka miat ka imlang shalang. Donkam pat ïa u paidbah uba burom ïa kita ki aiñ. Ka jingkynkiw shongshit “Ha ri lajong leh katba mon”ka dei ka jingpyrta ki khynnah rit, ki bieit, ki nong pynkulmar shnong, ki riewkhlaw ne ki khynnah tuh. Kam don jingmut eiei lait tang ba shu ïahap sur ki kyntien kynkiw.
b) Ka shynshar khadar ka mut ka jinglah ban pynïaid ïa ka Sorkar, ba kata ka Sorkar kan trei katkum ki mat treikam ba la pynkhreh lypa shuwa ka elekshon. Ba ka Sorkar kan trei katkum ki mat bad ki phang ba la kular ka party kaba wan ha ka bor, bad kiba kata ka parti ka lah kular lypa ha u paidbah. (A Government that rules as per the priorities of its own manifesto that it sold to the electorate before elections.) Kane ka rukom pynïaid sorkar khlem don thong lypa, ban pynlong aiñ katkum ka jingbun briew kiba tur sha Sekreteriat te kaba mynsaw. Ka pyni ïa ki nongïalam kibym don jabieng ne ki bym don jingpynkhreh lypa.
c) Ka synshar khadar ha ka Sorkar ba jied da u paidbah ka shong eh ha ka jingstad bad jinglah u paidbah ban jied ïa ki nongthawaiñ kiba lah ban thaw aiñ. Jied namarkata, ïa ki briew kiba don ka jingnang jingstad; kiba don ka jingsngewlem ïa ka jinglong duk long rangli u paidbah ka jylla; kiba don ka buit kumno ban kyntiew ïa ka longbriew manbriew uba bun ba lang. Ïa jied tang namarba u dei u kur u jait lajong; tang namarba u dei na kajuh ka niam; tang namarba u pnah thylliej bad triem pyntieng koh tympan ; tang namarba u dei u briew uba BHA uba lah ban sam pisa ha por elekshon, kan shu lam ïa ngi baroh sha nurok ka ksew. Ka thong hakhmat jong ngi baroh ka long ban lait na ka ‘liewlep, ym ban dang ngam shuh shuh.
d) Namarkata, ka synshar khadar kan shong eh ha ka jingnang kita ki parti saiñpyrthei (political party) ban thaw manifesto (ka plan trei kam ka party) kaba long phoida ïa ki briew ka jylla ym ïa ka phoida u shimet. Namarkata, peit bad jied ïa ka parti kaba don manifesto kaba phi sngew ïahap. Sngewthuh ba ka dei ka party ka ban wanrah ïa ka synshar khadar kaba biang. Sngewthuh ba u Independent Candidate u dei tang u nongap kumno bad lano un ïoh doh kyndang.
Haba kumta kiei keiñ kita ki mat kongsan ba ka Manifesto ka dei ban pynshai ha u paidbah? Kiei kita ba u paidbah u dei ban dawa ba u kyrtong ne ka parti ka dei ban pynshai bad pynsngewthuh paidbah. Lah pynshai haneng ba ka Manifesto ka dei ka plan treikam ne jingthmu kumno ka party ban pynurlong ïa ka synshar khadar kaba bha lada ka parti ka wan ha ka bor. Kat kum ka jingdonkam ka jylla Meghalaya lah ban niew ba ki mat treikam kiba donkam eh ha khmat ki dei :-
1. Ban pynkhlaiñ ïa ka pule puthi ba kan long kaba ai jingkyrmen ïa ki khun jong ngi. Kam dei ban long ka kam kaba shu kut ha ka pas eksamin bad ban ïoh sertiphiket. Hynrei ka dei ban long ka rukom ai jinghikai (Education Policy) bad jingstad ha ki khynnah bad ki samla ïa ka jingshemphang kaba lah ban kyrshan jakpoh ïa ki. Mynta hi ngim don kum kata ka policy. Kane ka policy ka dei ban kren shai ruh kumno ka thmu ban kyrshan ïa ki nonghikai kiba ai jingstad ïa ki nongpule bad kumno ban thugkam ïa ki nonghikai kiba don shisha ka mynsiem ban trei. Ka manifesto ka parti namar kata ka dei ban kren shai kumno ka parti ka thmu ban pynïoh ïa kane ka policy. Ka parti ka hap pynshai hakhmat u paidbah ïa ka policy pule kaba ka thmu ban wanrah bad ki kyrtong ïaleh ka parti ki dei ban shai kdar ïa kane ka policy. Ban shu ong ba ngin sa peit pat ynda ngi poi ha ka bor ym lah pdiang shuh mynta ïa kum kita ki ñia tuh ne jingkular lamler
2. Ka manifesto ka dei ruh ban shimkhia ïa ka koit ka khiah, khamtam na ka bynta ki thaiñ nongkyndong. Kumno ngin khmih lynti ba lah ban ïaid shakhmat lada ki briew jong ngi ki long kiba dap da ka jingpang jingkhrew ka met? Ka Sorkar aiu kaba hun ba ki nongpang ki hap ban ïaid da ki phew kilometer ban poi sha ki jaka sumar nongpang ba biang. Kata kam lah ban long. Ki parti bad ki kyrtong ki dei ban don lypa ka plan ne pyrkhat treikam kumno ban pynkhlaiñ ïa ka koit ka khiah hangne ha jylla. Ka phang jingkoit jingkhiah ka kynthup lang ïa ka rukom ai ne sam umbam
3. 85 ngut na ka shispah ngut ki long ki breiw ki bashong basah ha ki nong kyndong jong ngi. La jan baroh na kitei ki dei ki nongrep ba sei la ki jong ki jong ki mar rep. Hynrei sngewsih ba ka kam rep kam ïoh ïa ka jingkyrshan na ka Sorkar kumba ka dei ban ïoh. Ngi dei ban ïoh ïa ka Technology ba ïadei bad ki por mynta ki ban ai ka dor ka mur ïa ki mar rep jong ngi. Ngi dei ban ïoh ïa ki buit kumno ban pynneh ïa mar rep. Ngi dei ban ïoh ïa ki iew ban leit die ïa ki mar rep jong ngi. Ngi dei ban kylli ka parti ka pynshongdor kumno (priority) ïa ka kam rep kam riang. Kane ka dei kaba donkam.
4. Ka manifesto elekshon ruh ka dei ban don ka jingpeit jingsngewthuh halor ka leit ka wan ka kit ka bah ba donkam u paidbah. Namarkata dei ban don ka plan kaba janai halor ki lynti bad surok ba donkam ka jylla.
Ha kaba khadduh ngi dei ban sngewthuh ka kam synshar khadar ha ka ri synshar paidbah ka shongeh ha ka jingbuddien u paidbah ïa ka jingai jingshakri kito kiba la shim ïa ka lyngkor ban shakri paidbah. Ym long kumne ban shu ïa shongshit tang ha ka por elekshon. Ngi dei ban don ka rukom bad bor ban buddien. Ha jylla jong ngi phylla ban ïohi ba u paidbah u shongshit tang ka kam jied nongïalam. Ym tip ne peiphang pat kumno ban pyntreikam ïa utei ne katei ba ngi lah jied. Ngi ieh pynban ba kin leh katba ki mon. Ym lah ban long kumta shilynter. Ha la ki shnong ki shnong ngi don la ki Dorbar shnong. Ngi dei ban pynim ïa kine ki Dorbar jong ngi ba kin long kiba peitngor ha ka jingbha ka synshar khadar ka Sorkar bad ka jingtrei u MLA ne MDC ba ngi lah jied. Bunsien ngi phai pynban sha ki sengbhalang. Katkum ka jingïohi jong nga kane ka pyntlot ïa ka bor u paidbah bad ïa ka synshar khadar. Ka jingkyrpad barit na kane ka jingthoh.
To pule bad sa ïatai nia halor ki mat ba lah ai. Pdiang ïa kaba bha bret ïa kaba sniew. Rai halor ka ñia ka jutang ym da ka bor pisa. Bat ïa la ka hok ba la ai ha phi da ka Konstitushon ka Ri India. Long ki nongshong shnong kiba tip ïa la ka hok bad ka hok ba hakhmat eh ka long ban jied ïa ki nongsynshar ki ban ai ka lawei kaba don jingkyrmen ïa ki khun ki ksiew jong phi baroh.
