Ka Jylla kala mad ïa bun ki jingjïa ba sngewsih tang na ka jingbakla bam ïa ki tit bad bun ki Longïing ruh kila duh noh ïala ki jong ki baieid bathoiñ. Ki jingjïa kiba leit noh ki dei ban pyn kyndit bynriew ïa ngi kum ha kine ki por ba ka lyiur ka wan bad ka speh ïa shibun ki jhur bad ki kynbat na ka jing sngem ka suin bneng. Ka jing jïa bam tit buit ngi la ju ïoh sngew na kapor sha ka por ka ba wan rah ïa ka jing pang bad ka jingïap ha ki ing, hynrei haduh mynta ngim pat ïoh ïa ki lad jingtip ba bnïah (scientific input) na ki skul bah ne na ki doctor ki ban ïa noh synnïang sha kane ka phang ka ba long ka ba donkam ban lait na ki jing mynsaw. Ka por ka la dei ïa ki riew shemphang ban batai bnïah ïa ki paidbah lyngba ki lad pathai khubor, kane ka jingthoh ka long tang ka jingktik jingmut bad jing pynshlur ïa ki riewshempahng ba kin ïa noh bynta lang.
Kum ka jingtip, ha ba don mano mano ba ïoh bam tit buit, ngi ju ong ba ki dei ki “tit bïah bsein” don ruh ki ba ong ba ha ka por ba dang shu slap bad mih tit ym pat long ban bam tit nyngkong namar u dang jaboh bad u slap um pat sait ïa ki bih ki balah ban don ha u tit. Kine ki long tang ki jing pyrshang jong ki riew tymmen ban pyrshang ban wad ïa ka daw bad ban pynhun ïa ka jing bym tip bnïah jong ka jing ngat bih na u tit, hynrei ngim pat lah ban pynshisha la kine ki long ki ba dei ne ki ba lait. Ka ju long ha ka jinglong briew jong ngi bangin pyrshang ban batai klumar (groping in the dark) ïa ki daw ba ngim lah shemphang, kum ka jing kynnoh aibih, men-ai-ksuid, menshohnoh bad kiwei kiwei. Hynrei haduh mynta mynne ym ju lah ban pynshisha la kine kïadei ne em, wat ki pulit ki ba la kem ïa ki ba shah kynnoh ruh kim pat ju lah pynshisha ka shu shong beit tang ha ka jingring dur, bad jing mut dur jong ngi ka ba la pynhïar pateng ha ka jingmut jingpyrkhat jong ngi lyngba ki jing ïathuh khana pateng la pateng naduh dang lung ka jabieng bad ka ba pynlong ba kan shong tynrai ha pyrkhat pyrdain imlang sahlang (Socïal thoughts and belief)
Ngeit ba ngi ba ju ïa bam tit barabor, ngin ym kheit ïa u tit phylla u ba ngim pat ju bam mynno mynno ruh, ngi ju kïar na kum kine bad ngi kheit beit thik tang kito ki ba ngi la tip. Ka jing ïapher hapdeng u tit bam bad u tit buit ngi ju pyn ïapher lyngba ka dur jong u (morphology) bad ka rong, bun sien, hynrei watla katta ruh, ngi dang ngat bih. Kaei kadaw? Kiei shuh shuh ki jing ïapher? Ngin hap ban shai, lyngba ka jingai jingtip ba bnïah. Khyndïat, Ha kaba ïadei bad u Tit, ha ki ri sepngi, ki don ka jing pynbna paidbah ïa kino ki jait tit ki ba buit bad ki balah ban shim wat haduh ïa ka jingim briew bad don ruh ki khlaw ki ba ki la buh shynna da ki jing thoh bad jing mana ïa ki jait tit ba buit, ha kaba ki briew ki lah ban kïar na ka jing bam klumar bad ki don ruh ïa ki hospital ki balah ban ai jingsumar wut wut ha ba don ka jing bam kum ïa kine ki jait tit.
U Tit u dei u ta u fungus u ba ki ong ha ka ktien phareng, u heh da ka jing kjit ïa ki phngit (molecules) ba don sawdong jong u da ka ba pynmih ïa kita ki um tyllïat na ka met la jong (digestive enzymes), ka jing buit tit(mycetism) ka kdew ïa ka jingktah ïa u briew da ka jingïoh rung ka bih ha ki bynta ka met u briew. Ka jing shitom ka long kum ki jing pang suh bad ka ba poi shaduh ka jingïap ruh. Ka bih ka badon ha u tit kadei ka ta ka Secondary Metabolites ka ba pynmih da u tit (fungus) ha kamet jong u lyngba ka rukom ïa khleh( biochemical process) hapoh jong u, kane ka jing pynmih ïa ka bih ka long kawei ka bynta ba u tit u ïada ïa lade na ki mrad ki ba bam ïa u, kum ba long ki syntiew shïah ban ïada ïalade na ka jing bam ki mrad.
Ka jingmih bad jinglap ïa ki tit thymmai (discovery of new species of fungi) ka long stet haduh katta katta ka ba ngi lah ban shem kumba 800 tylli ki tit thymmai hapoh ka shi snem, kine ki tit leh se ki lah ban don ka jing ïa syriem dur bad rong( Morphology & colours) kum ki tit ba ngi ju bam barabor, namar ba bunsien hi ka jing ngat bih tit kadei ka jingithuh bakla ïa u tit bam bad u tit buit. Na ki shispah tylli ki jait tit ba mih shiphew na ki buunsien ki long ki ba buit, kumta ngi dei ban da peit tikna ïa u tit shwa ban rah sha ing ban shet namar kilah ban don ki jingïapher ba khyndïat ha ka dur bad rong ka jong ki, ïa ki tit ba ngim sngew tikna ngim dei ban rah sha ing dalei lei ruh.
La dei ka por ïa ki riew shemphang ki ba don ka jingtip ba bnïah ba kin ïasam lang ïa ka jingtip ba shai lyngba ki lad pathai khubor bad ki awareness prokram. Ki Skul bah kum ka NEHU ne ICAR, ne ki deptt. Jong ka Horticulture bad Agriculture ki la dei ban shim ïa kane ka bynta khnang ba kine ki jing jïa kin ymwan jïa shuh.