Ki artylli ki jingpang ba shyrkhei tam haka jingim jong u briew ki long ka jingpang Bampong (Cancer) bad jingpang ñiangkulia (AIDS). Kine artylli ki jait jingpang haduh mynta ka bor ka jingstad saïan ka koit ka khiah kam pat lah satia ban pynkoit pura ïa ki. Hynrei la pyrshang ban pynïoh ïa ki lad jingïarap sha ki paidbah tang kumno ban ïada. Kiba bun hi ki paidbah salonsar kim da sngewthuh ne shim khia than eh ban ïada na kine ki jingpang ba shyrkhei, hynrei tang kito kiba la ngat ha la ka jong ka tyngkong ki lah ban sngewthuh khambha kaei kata ka jingpang AIDS bad kaei ka jingpang Cancer? Kine ki jingpang kim ithuh kynthei kim ithuh shynrang bad ka jingpang AIDS ka ïoh wat ban bsut ha ka jingim jong i khyllung iba dang lui lui ruh.
Ka jingpang AIDS (acquired immune deficient syndrome), la ong ba ka la sdang nyngkong na ka ri South Africa ha ki snem 19 spah. Hynrei ka jingmih paidbah jong kane ka jingpang ha ki snem 1980 ka la pynshaïong ia kiba bun ki stad saïan jong ka koit ka khiah. Ia kane ka jingpang AIDS la pynlong da ki khñiang jingpang human immunodeficiency virus (HIV) ha u briew. La ong ba kane ka jingpang ka la saphriang na ki kynja shrieh ne ki Chimpanzee, bad haduh mynta ki la don da ki million ngut ki briew ha ka pyrthei kiba shah ktah na kane ka jingpang kaba ki stad ka pyrthei kim pat lah satia ban pynkoit ïa ka. Ha ka jylla Meghalaya ki don jan kot hajar ki briew kiba la shah ktah ha kane ka jingpang AIDS ha ka shi snem.
La ong ba ha India, haduh kumba 1 na ki 8 ngut ki briew ki lah ban ïoh ïa ka jingpang bampong ne Cancer. Kane ka jingpang ka kynrei bha sha kine ki thaiñ ri lum bad kawei na ki daw ka jingkyrni eh jong ka jingdih/jingbam duma bad kiwei pat ki jingmlien ba sniew jong ka kyiad, ka jingbam kwai palat bad kiwei pat. Kat haduh u snem 2000 ka jingdon jong ki briew kiba pang cancer ha ka ri ka kot haduh 8 lak 50 hajar ngut, hynrei kan kam shym la pynduna satia ïa ka jingkyrni jong ki jingmlien ba sniew jong ki briew ha kaba dih/bam duma, bad kiwei kiwei. Wat la ki kompeni shna duma, biri, sikret ki la dep ban pyni ne iathuh lypa ba da ki jingthoh bad ki dur ki dar ha ki jingsong bad ka dih/bam duna ka lam sha ka jingpang cancer, hynrei ki briew kim salia bad ki nang ïoh mynsiem shuh pynban ban pynsngewbha ia la ka jingkwah brai.
Ka jingpang cancer ka phriang lyngba ka jingkyrni ban bam/dih duma bad ka jingpang AIDS pat ka phriang bha lyngba ki kam awria. Ia ka jingpang cancer la pynphriang hakhmat ki paidbah bad ia ka jingpang AIDS la pynphriang lyngba ki kam barieh jong ki kam awria. Hooid, ym 100% kiba im awria ki ïoh ia ka jingpang AIDS kumjuh ruh kiba dih/bam duma ïa ka cancer. Hynrei kito kiba ngat ha kitei ki jingpang ki sngewthuh bha ia kaei kaba jia ha ki. Ki briew kiba ïoh ïa kitei ki jingpang ki long ki briew kiba kordit tam bad ki mad ïa ka bynta kaba sngewsih tam ha ka jingim jong ki ban tip ba ki la don ha kaba kut jong ka jingim. Hooid ym lah ban len ba ki don khyndiat eh ki nuksa ba ki briew ki bym im ha ka jingmlien ba sniew ruh ki ïoh ïa kitei ki jingpang da ki daw kiba har rukom.
Ka jingpang cancer la ong ba ka lah ban jia ha kano kano ka rta u ne ka briew, hynrei ka kham wan eh ha ki snem hadien 40 bad 45 snem ka rta. Ia ka jingpang cancer la lap naduh ki por u mynbarim. Kane ka jingpang ka mih kat kum ka rukom im jong ki briew bad ka jinglap ia ka cancer ka la kham bun mynta ban ia ka 20 snem mynshuwa. Ka jingkynrei ha kane ka juk ka dei na kaba bam kwai- duma, dih kyaid, ka jingjaboh ka mariang bad ka jingkylla sor ki shnong ki thaw, ka la pyni long ia ka cancer kum ka jingpang jong ka juk thymmai.
Namar kata ka jingialap pyrshah ia ka jingpang Cancer ka dei ban long ka thong ne ka Mission jong kawei pa kawei ka longiing ban kyntu bad iarap ia kiba ieit ba thoiñ ban ieh noh ia kitei ki jingmlien basniew. Ka tdem sikret lei katno ka ktah wat ia kito ki bym dih ruh, hato kam long kaba sngewsih ba kiba lui lui kin ngat ha ka jingeh tang na ka daw jong ka jingpynhun jong kiwei pat ia ka jingbrai jong ki.
