– HT Wells
Kumba 25 Kms ei ei mihngi lam shathie na ka sor Nongpoh, u nongthoh ban leit kiew shaduhka shnong Nongsangu, Raid Nongbri, ka shnong ba pawnam ym tang ban sakhi ïa ka jingitynnad jong ka mariang hynrei ban leit wad ïa ki par Mawlynnai jong ka Mynnor ha Them Ri Bhoi, myn ha kane ka sngi Saitjaiñ, 10th May 2025. Naduh na Shillong ka shnong ka jngai kumba 75 Kms , ka jingthmu ka long ban leit ïa kynduh sa ïa kawei pat ka kynhun tem sur ‘Biria sneng pharshi’ kaba don jingsneng ha lyndet jong kawei pa kawei ka jingrwai jong ki bad ïa kata ka kynhun la tip kum ka “JABULO”. Kaba i sammut ka long, ba ka riam ka beit (costumes) ha kata ka Group jong ki, ka long thik kum ki “Aborigins jong ka Australia”. U Nongthoh u la leit tyur (wad, buddien) ïa katei ka kynhun la palat 9 snem kynthih naduh ka Monolith Festival 2016.
Ka shnong Nongsangu ka dei ka shnong kaba la seng naduh ka 19th Century kaba la kerkut sawdong da ki lum kynjang kiba itynnad bha ryngkat bad ki wah ba pawnam. Na shaphang shatei, la ker da u Lum Jusong, u lum ba don ka khana kaba sngewtynnad bha (lehse kaba ngin sa ïakren khambha ha kawei pat ka por), na Mihngi pat la ker da u Lum Nongsangu , na shaphang Sepngi ker u Lumshi bad Shathie pat ker u Lum Nureiñshyntor nalor nangta sa ki wah kiba mih nakjat jong kitei ki lum, kum ka wah Umlamshi, Umphing, Umkrempuham, Umthardu nangta Umsohmanong kiba tuid sha ka Wah Umsiang. Kane ka shnong ka don kumba 200 tylli ei ei ki longïing bad ki nongshongshnong kiba ym duna ïa ka 1000 ngut.
Haba u nongthoh u la pyrshang ban kylli na u Bah Balawanmihpli Lyngdoh, u Leader jong ki, ka mut aiu kata ka kyrteng “Jabulo”, u la jubab ba ‘Jabulo’ ki dei ki briew kiba mih na khlaw na btap, ban tur sha shnong jong ki briew ban pan jingïarap synei haba la shoh ïa ka jaka shong jaka sah jong ki da ka khlam bad ki hap ban phet sha khlaw. Hynrei ban shu shong sah hapoh khlaw ruh shem jingeh, naei yn ïoh ka bam ka dih, kumta uwei u riewtymmen u ai jingmut ba ki dei ban leit sha ki para marjan shnong ban leit khrong jingbam. Hynrei ban leh ïa kata ruh khlem tap durkhmat hapdeng jong ka khlam ka dei ka jinglehraiñ bakhraw khamtam ban shu leit khrong. Kumta, ki la rai ban riam ïalade da ki byrni-jot, thaiñ da ki kynja kriah ban kup durbula ïa la ka durkhmat jong ki ryngkat bad ki kriah ban phong ha ki kjat kum ki juti, tang ban da rapjot ïalade kynthup kynthei bad shynrang. Ynda ki la dep ban leh ïa kata: ki la hiar arsut ïa ki lum ban poi shaduh sha shnong jong ki briew da kaba phawer artad ïa ka jingrwai “DO RE MI FA SO LA KI ENG, TI FA SO LA MI RE DO, EI KONG JAWUL, JAWUL PISA DEW, EI KONG JAWUL, BABU PISA DEW”. Kumta ki marjan ki la ïarap synei ïa ki naduh u khaw, ka jhur, ka peisa katba lah ei bad hadien ba ka khlam ka la jah, ki kylla nongshongshnong syndon hangta ha them ba la tip haduh mynta kum ka ‘NONGSANGU’. Ka shnong kaba pawnam ha ka rep ka riang naduh u kba, u Sying, u Synsar, riewhadem bad kiwei.
Kawei ka jingrwai jong ki kaba sngewtynnad bha ka long; ba ki rwai phawer ïa khana jong ka shnong jong ki ryngkat bad kitei ki landmark ba la kdew haneng kumne:
1. Ïa sngap haw ki lok, yngba khana ba I, Dei re yngba thok la duh batip ba I, Ka shnong Nongsangu kaba e ha Raid Nongbri, Kaba nang bat bha, ka dustur ka Riti
2. Ha kani ka Shnong, ba la ker ki lumjrong, Uba sdang nyngkong te dei u lum Jusong, Uba bud ryngkhi dei u lum Khliehmasi, Ha trai uni u lum, muit ka Wah Umlamshi.
3.Haba phai sha Sepngi haba muit I la shnong, Luti sha Umkei ba la ker u Lumtong Lum Nureiñshyntor uba paw bha ka nam, Ha trai uni u lum, muit ka Wah krempuham.
4. Mar sha wah yngshnong ha balei I la snget, Luti Umpaitpo e u lum Makarit Mar shiliang luti e u lum Nongsangu, Ha trai uni u lum e ka wah Umthadu
5. Lum khlaw sorkari, marpyrshah ba yngshnong, Ha mar ba muit sngi, muit ka Umsohmanong Luti Mawryntluh, haba phai sha dibra, Uba snoh lang te, dei sa u Lumdara.
Sngap, ka jingstad jong kane ka kynhun ka long kumno ban buhnam da ka sur jingrwaiïa ki pud sawdong ka shnong jong ki. Kaba sahkynmaw bha ba ka Jabulo ka rwai ïa katei ka jingrwai ka dei ha ka Manolith Festival-II ha Mawphlang ha ka 10.04.2016, kaba la pynïapbieit ïa ki Foreign & Local Tourists kiba wan na kylleng ka pyrthei ban ring video, ban shondur, ban anglyngngoh katba ki dkhot ka Jabulo ki dangrwai ryngkat bad kitei ki riam Byrnijot kumba la kdew haneng. Hynrei, sngewsih ban ong; ba wat la ki don ka sap ka phong kaba kat katei, ym don kawei ruh ka Agency ba wan ban kyntiew ïa ki ba kin roi kin san. Ki sah hi tang kum ki nongrep baduk ha kaba wat tang ka Ïingclub ba kin pyndonkam ruh kim don la ka jong. Ha kawei pat ka liang, namar ba ki dei ki nongrwai Biria siatpharshi, kim salia ban ïasieh wat ïa ki para shnong lajong ruh, lada ki bakla ha ka ktien ka thylliej ne ha ka shongkha shongman. Sngap ki rwai kumno ïa u Kpa ka Bihthei :
“Nang hi ma ban leit sikar, Shong ha jrong dieng bad ka pang pynhiar, Hynrei sngap chani ngan ïathuh haphi, Thab khoini u Pa ka Bihthei, Te la synriah sa ka si-kei (Skei)”.
Kumno ki pynhap ‘tara’ (rhymes), ha katei ka jingjia bashisha, la ïathuh ba utei u briew wat la u la ap shitom, hynrei tang namar ba ka skei ka wan slem, u rai ban tyllait khoini noh shwa kum u ‘khardot; hynrei ha ka por ba u thabkti ban pynher ne peh ïa u pui pui shun- duma, bluit ! wan kynsan ka Skei bad ka synriah kylla ma ka, thret ka la kyndit bad bran ka la phet. Ka jingsneng aïu nangta ka long, ym dei ban kheiñsting ïa kano kano ka kam. Ah ! sangsot ïa u Kpa ka Bihthei, u kylla shohtyndep kum u bieit baroh shisngi hadien ba ka skei ka la phet krad noh, ha jaka ban ïoh bamdoh, u hap ban ang rynheng tang namar ka jingbymïaishah jong u.
Kat kum ka jingïathuh jong u Bah Balawan, u ong ba ka jingdon jong kane ka kynhun JABULO ka la palat 100 snem, namar wat ka Balang Presbyterian kaba don ha katei ka shnong ruh, kan sa rakhe noh ïa ka Quasquicentennial Jubilee 125 snem jong ka mynta ka snem, te ki ïabud ryngkat ha ka rta. Naduh ka Spahsnem ba 19th ki la pynlong ïa ka jinglehkmen lehtamasa ba shisien shisnem da katei ka kynhun Jabulo ha ka por ba rakhe Newyear ryngkat bad ki paidbah jong ka Shnong da ka jingduwai ainguh ï’u Blei ryngkat bad ki pharshi biria kiba shoh jingmut bad kiba pynïapngiah shuh shuh ïa ki nongsngap bad ki nongpeitkai baroh shimiet. Kaba kham phylla ka long ba don uwei u Diengduh da u diengsohthri (Risat) ba la shna kyllaiñ bha ban long ka dak ryngkat bad ka jingthoh ïa ka jinghiarpateng na uwei u nongïalam sha uwei pat, khnang ba ki longdien kin sahkynmaw ïa ki nongïalam ne Director jong ka JABULO.
Haba bishar ïa katei ka rukom leh jong ki, ïoh ki dei pynban ki Aborigins ne ki nongbuhaishnong ba nyngkong jong u Khasi hyndai ruh ym lah ban tip, hynrei u nongthoh u ieh ha ka jingstad jong ki young scholars ban wadbniah. Lada ka sorkar kam lah ban ïarap, kiwei pat ki seng treimon sngewbha ki dei ban plielad kumno ban pynïeng rynsan (platfrom) ïa kum kitei ki briew ba ka pyrthei kan tip bad ïohi shaphang ka jingriewspah bad jinglongkyrpang ka tradition jong ka Ri Khasi. Kynmaw u myllung Soso Tham u ong kumno “Baroh u briew bastad, Mano ba lah ban len, Hynrei la khlem da plie ka lad, Kumno un lait ban kren”.
(Ka jingkhublei kyrpang ka leit sha u Bah Balawanmihpli Lyngdoh, Bah Jwin Shadap, Bah Victor Sten, Bah T.Nongkhlaw & Bah Cornie Laloo)