Husiar na u Thylliej laitlan u ban pynpluh ïa ka pyrthei
ïitkhmih

– HT Wells
Shillong,Jymmang 15 : Ha kine ki khyndiat sngi ka don ka jingïatai bajur halor ka jingnanghiar dor ka akor ka burom jong ka Jaidbynriew Khasi Pnar, la ha ki ïing ïapbriew ne ha ki lympung paidbah khamtam na ka liang ki rangbah longkmie kiba la ïohi shwa ïa ka sngi u bnai haduh katno ki sngewkhia ïa kane ka mat. Ki don katto katne tylli ki khep kiba ngi sakhi ba u thylliej jong ki nongïalam jong ngi u shu padiah khlem baiwai.
Ha ka snem ba la lah ngi sakhi ïa kawei ka jingkynthoh tohmet jong uwei u briew na West jaintia Hills pyrshah ïa ka DC East Khasi Hills halor ki kyndon Covid-19 kaba la pynlong ïa utei u briew ban pynthynda ïalade hapoh along syndon. Dang katto katto katne bnai ngi sakhi sa kawei kajingkren pynmehding jong uwei u nongïalam seng ha ka jingïalang paidbah ha Laitkor da kaba ong “imat ïa ka jingeh jong ka Jaidbynriew lah ban weng sa tang lada ngi sait da ka snam”.
Nangta mih sa ka jingthoh jong uwei u politician ba ihbha ka jingmut jingpyrkhat (seasoned politician) ba ym lah ban mutdur ban kynthoh “lada ïohi ïa u bseiñ bad u ’kharBang, pyllait ïa u bseiñ bad shoh ïa u ’kharBang”, nangta dangshen ha ka jingïalang paidbah ha madan Kynton u Mon Lad Nongkrem,uwei u politician u kynthoh “lada ki nongtrei forest ki wan ban ai shithi jingmana tih maw tih shyiap, ong ba kin wan rah syndon bad ka ambulance namar ba ngan shaiñ ïa ki kti jong ki da u tyrnem shoh maw”.Ki dei ki kyntien byrngem byrsit (threat perception) ban pynrung jingsheptieng ha ka jingim jong ki briew (fear psychosis).
To ngin bishar sani ïa kitei ki jingkren bad jingkynthoh, hato phi lah ban mutdur da kita ki nongïalam jong ngi kin kren kum kitei ki kyntien pynkhluit (provocative/fiery speech) ban pynpluh bad pynshongsyier ïa ka shongsuk shongsaiñï. Kan lam shano katei ka kyntien,ngi dei ka jaidbynriew barit paid nalor nangta ngi hap ban shaniah ha ka jingisynei jong kiwei pat ki jaidbynriew hehpaid tang ban pyndap khaw sha ka jylla lajong, ynnai ïa kiwei pat ki mar ki mata kiba wan nabar jylla,namar ngim lah ban pynmih ei ei.
Ngi dangkynmaw bha dngong kaba sdang jong ka jingkhangdam (Lockdown) 2020 haduh katno phew hajar ngut ki paradoh parasnam lajong kiba hap ban wanphai noh sha la shnong lajong na ki jaka trei bad jaka pule jong ki na kiwei ki Jylla ha India bad nabar ruh. Katno ngi sngewdukha mynsiem haba ki doh ki snam lajong ki shah lehbeiñ ha ka lyntirel ynda la poi ha Jylla Bihar.Te lada ngi sngewdukha, phi tharai kiwei pat ki jaidbynriew ruh kim dukha bad kim buhkhoh lada ki doh ki snam jong ki ruh ki shah shoh shah krenbeiñ ha kiwei pat. Baroh ngi im ha kata ka ‘Global village’ ba ki khot ha kaba ka lad jingtip ka roi bad ka her stet haduh katta katta, kan jia aiu lada kiwei pat ki kput kylla ïa ki jong ngi kiba don shabar, nga tharai ym don banud ban kitkhlieh.Ka pyrthei ba ngi im kam dei shuh kum ka pyrthei jong ki jakoid ha pukri um. Lada phi pyrkhat bha,kane ka jingkren shongshit ka ktah bha ïa ka kamai kajih, ïa ka khaiï khaba bad ïa ka nongrim ka jaidbynriew kaba la ïohnam shisien ka sngi kum ka jaidbynriew tipbriew-tipblei.
Ngi sngewkmen shibun ba ka Deputy Commissioner East Khasi Hills ka la dep tangon syndon da u ‘nembah ïa u poltician ba kren laitlan ha Kynton-U-Mon. Nga tharai ka bor pyrkhat jong ngi kam pat sarang ban kynmaw ïa ka jingkhlaiñ ka District Administration ha ki snem 1987 ter ter haba ka por ba jur bha ka jingïakhih, kiba shait shah summon ne reprimand man ka por pyrshah ïa uno uno u nongïalam halor ki kyntien pynkhluit jaidbynriew jong u. Ha kine ki sngi wat ki print, eletronic social media ki shlur bha ban pynsaphriang kumba ïoh dohkyndang bad ai banner headlines syndon ïa kum kitei ki jait jingkynthoh tang ban ïaid ïew, khlem da shim jingkitkhlieh lang kumno ban tei ïa ka jaidbynriew.
Hato kam dei ka yellow journalism ? Kynmaw iwei pa iwei nangi ngi don la u jong u synñiang u bynhei sha ka Ri bad ka jaidbynriew. Ha ka jingthoh “How Karma views blessings and curses” by RB Nikunj u ong, kaei kaba phi kyrkhu bad kaba phi tim ïa ki briew ka wanphai kylla shaphi.Ym don uwei ruh uba kwah ban ïoh jingtim, hato don nangi? Ngi im ryngkat bad ka jingpuson haba ngin khublei khatduh ïa kane ka pyrthei, ngi dei ban lait na kino kino ki jingtim ba ngin leit da kaba suk. Don kiba kylli haduh katno ka bor tim lane kyrkhu jong u briew ka lah ban treikam. Balei ki kmie ki kpa ki shait kyrkhu kyrdoh ïa ki khun ne kiba haïing hasem jong ki hashwa ba kin leit jingleit, ka mut ka tuid ka jingsngewskhem ha u briew shilynter lynti ba kito ki kyntien kyrkhu kin bud ryngkhi ïa u lane ka, ka don ka jingsngewshngaiñ. Hangne ka paw shai ba ka jingsniewbok bad jingpang lah ban weng da kaba ngi leh ïa ki kam bahok bakhuid (Karma) da kaba sheptieng ïa u Badonbor halor baroh. Namar ka dei kaba shisha ba ka ktien ka ong “kumba phi bet kumta phin ot”. Kumta, ka jingkyrkhu ka dei ka bainong jong ka jinglehhok bad ka jingtim pat dei ka jingmih na ki kyntien kren beiñ krenkhoh ïa kiwei. Lada ym ngat ha uto u briew uba leh khlem pep kan kyrtoh ha kiba haïing hasem jong u. Kaba shai kdar kata, u briew uba thmu ban lehsniew ïa kiwei u ngat pynban ïalajong.
Nga pynkynmaw biang ïa ka jingthoh jong u Babu Radhon Singh Berry ha ka kot “Jingsneng Tymmen” bad ha ka rukom spel jong u, u ong : “Wat ju sin ju rngop ïa ki brieu ba sang, Ba ï’u ki rem, ki jem rngieu, ki ïohpang, Ban ïohpang ki brieu naphi ka bam dei, Ba long kuna lade h’u briew h’u Blei”. Haba ngi phai biang sha katei ka mat, phim lah satia ban mutdur ba kat u politician uba la ihbha, un dangkren bieit kum ki daju ha Ïewduh. Hato kam dei ba la hiar than ka pyrkhat pyrdaiñï. U paidlang u dang khmied sha ka longrynïeng jong kum kitei ki briew ban lamlynti, pynban ka kut ha ka jingnohmynsiem bakhraw.
Ki bor jong ka Aiñ ki lah ban tehlakam lane ban censor ïa kino kino ki jingkren pynkhluit wat ïa ki poltician ruh kiba ktah matïong ïa ki samla kiba danglung ka bor pyrkhat pyrdaiñ kiba shu shongshit khlem nongrim namar ka jingshah pynshad kynting ha kum kitei ki jait jingkren ka pynkhluit pynban ïa ki. Donkam ïa ki nongïalam bad ki samla kiba ïohi jngai kiba tei ïa ka Lawei da ka jingkyrmen. Namar ki samla jong ngi kiba hap ban trei bad pule shabar ki ngiah shoiñ ïa ki kyntien pynkhluit jaidbynriew namar ka ktah ïa ka shongsuk shongsaiñ jong ki. Ka long kaba shisha ha ka pyrthei competition ngim lah ban im tang ha Ri lajong. Haba phai sha ki Press, wat la ki dei kita ki Fourth Pillar jong ka Constitution pynban ki dei ban sngewthuh kumno ban edit ne weng noh ïa ki kyntien pynmehding ne ba pynkhluit, pynïapher jaidbynriew (communalism). Ki Editor ki hap ban shim jingkitkhlieh, lada ki reporter jong ki, ki file ïa kum kita ki report.To ngin tei ïa ka Society kaba don burom ba ngin kiew ha ki liang baroh . Lada don ki jingkynthoh ki dei ban long kiba ïatei (Constructive).Ka bor ka shong ha u Thylliej, dei ma u uba pynkhie thma bad dei ma u uba wanrah jingsuk, to ngin phikir.