Ha ka taiew kaba lah dep ki nongkit kam ka Dorbar Shnong Nongrim Hills ki la pynkhuid ïa kawei ka wahduid ha shnong namar haba ther syndet u slap ka um na kata ka wahduid ka tuid lut sha surok. Ka Dorbar Shnong Nongrim Hills ka long kawei na ki Dorbar Shnong kaba kitkhia ïa ka jingkhuid jingsuba, ka jingïaid ryntih ka synshar khadar bad kaba peitngor ruh ïa ka jingrung jingmih ki briew kiba wan sah ïing wai hapoh ka shnong. Kine ki long ki kamram kiba hakhmat eh jong kano kano shnong, hynrei i diaw ba bun kiwei pat ki shnong kim kitkhia satia ïa ka khiud ka suba ha shnong ha thaw. Ka jingpynkhuid shnong ka long tang shisien shisnem ha ka jaka ban long shisien shi taiew. Dei na kane ka daw ba ki nala baroh ki dap da ki plastik suda. Kine ki nala ki tuid tetter sha ki wah kiba poi pat ha Wah Umkhrah bad Umshyrpi.
Naduh u snem 2019, ka kynhun Operation Clean-Up kaba kynthup ïa ki riew shimet bad ki kynhun kum ka skul Kiddies Corner, ka Jiva Cares, ka Shubham, ka Martin Luther Christian University bad ka Col Sishupal Security Company, ka IIM Shillong bad ka Meghalaya Home Guards ki ju ïamih arsien shibnai ban pynkhuid ïa ka Wah Umkaliar. Man ba ki wan phai pat hadien ar taiew ka wah ka jakhlia kumjuh hi. Ki briew ki bym don ka jingïatiplem ki kloi ban bret ïa ki jakhlia na ïing sha wah. Haba pynkhuid shem ba ki don ki jaiñ phong, ki ñiut na ïingshet-ja ki plastik da ki phew kilo bad ki bilor kyiad nalor kiwei kiwei pat ki jaboh jabaiñ.
Ki khynnah skul bapli kiba pynkhuid ki kylli balei ba ki briew ki long kiba khlem jingkitkhlieh haduh katne katne. Ki kylli ruh aiu ki Dorbar Shnong ki leh namar kane ka Wah Umkaliar ka ïaid lyngba bun tylli ki shnong naduh Lapalang, Nongrah, Rynjah, Umpling bad Nongmynsong. Haba ïakren bad ki shnong baroh baroh ki kdew kti ïa kawei pat ka shnong. Dei na kane ka daw ba ka kynhun pynkhuid ka sngew ba dei ban don noh ka jingker na shiliang sha shiliang ka wah ha u pud u sam jong kawei kawei ka shnong bad kawei pat bad ai ba kawei pa kawei ka shnong kan kit khlieh ïa ka jakhlia kaba lum hapoh u pud u sam jong ka.
Ha kane ka juk plastik lah ima ban peit ïa ka jingpynmih plastik na manla ka ïing manla ka sngi. Ym tang katta. Haba leit ba wan ruh ki khynnah bad rangbah kiba bam jingbam ba song plastik ki bret beit ha surok. Nangto ka lyer ka rong sha ki nala bad ki wah. Dei hangne ba ngi pyni ïa la ka jong ka jingkheiñ sting kum ki nongshong shnong.
Ngi dang shu lah thep vote MDC bad ha ka por ba ïalap elekshon nga khlem ïohsngew ïa uwei ne kawei ruh ka kandidet ki ban kren shaphang ka mei mariang bad ka jingdonkam jong ka khuid ka suba. Ngi lah ïohsngew na ki lad pathai khubor ba ka Marten kaba dei ka jaka theh ñiut na ka sor Shillong baroh kawei mynta kam lah shuh ban pdiang ñiut shuh shuh, ka por jong ka ka lah kut. Hynrei haba ka Sorkar ka pyrshang wad jaka hawei pat, ki shnong kim kwah satia ban ai jaka. Dei na kane ka daw ba ka Sorkar mynta ka lah dei ban pyrkhat thymmai noh. Lah dei ba ong ïa kawei pa kawei ka Dorbar Shnong ban kitkhia ki ïa ki ñiut hapoh ka shnong lajong. Ha,oid, ka Sorkar ka lah ban ïarap ban pynïoh ïa ki kor kiba pynkylla sboh ïa ki ñiut ba-im bad kiba pynkylla dpei pat ïa ki ñiut kiba ym lah shuh ban pynkylla da kumwei pat (recycle). Lada shu ïai shaniah beit tang ha ka Marten ban theh ñiut baroh kawei ka sor Shillong bad ki khap sor te ka Marten kan sa khyllem bad u ñiut baroh un sa poi sha Wah Umïam.
Don ki shnong kum ka shnong Nongmensong kiba ailad ïa ki trai kali ba kin sait kali hapdeng wah watla ki tip ba kane ka long pyrshah ïa ka aiñ mariang. Lada ka Dorbar Shnong kam lah ban khang ïa kum kane ka jingleh kaba pynlong bih ïa ka um kaba tuid ha wah te haei keiñ kata ka kyrdan jong ka Dorbar Shnong bad u Rangbah Shnong? Ngi lah ïa kdew ïa kane lah bun bun sien hynrei ki Dorbar Shnong ki leh kyllut bad matlah. Kane ka leit long namarba ki Dorbar Shnong kim don ïa kata ka jingbthah kaba thikna kumno ban pynïaid shnong bad kiei ki jingkit khlieh ki Dorbar Shnong. Namarba kata ka Village Administration Bill lane ka aiñ kaba bthah kumno ki Dorbar Shnong ki dei ban trei kam, ïa kaba lah thaw da ka KHADC hynrei kaba sahkut noh bad ka Sorkar Jylla khlem da long aiñ, ki Dorbar ki sah ha ka umdum. Manla kawei pa kawei ka Dorbar ka pynïaid ïa ka jingsynshar katkum ka mon lajong. Kane ka paw ha ka rukom shim pisa haba ïadie ïathied jaka. Toi dei ban don da ka konstitushon lane ka riti treikam ha ki Dorbar Shnong da kaba shai bha khnang ban ïaid beit ki kam shnong baroh.
Ka jingai laitlan ki shnong ïa ki nongshna ïing ba kin tei ïing syndon ha wah ha ka jaka ban pynjngai kumba 6 phut na ka wah bad kaba pynlong ïa kita ki trai iing ba kin pyntuid septik tank sha wah bad ruh ka um jakhlia baroh na ïing, nalor ka jakhlia kaba mih baroh na ïing.
Kine kiei kiei kin sa wan kyrtoh ha ki pateng kiba shadien. Kane ka pateng jong ngi ka la pynduh pyndam bad pynjulor lut ïa kane ka mariang, khlem kano kano ka jingsngew. Ah! shano keiñ ngin poi lada shisien ka sngi tang ka um ban dih ruh ngim ïoh shuh. Ki saïantis kiba pule bniah shaphang ka mariang ki batai shai ba ka jylla Meghalaya kan sa poi sha u pud uba tang ka um dih ruh yn ym ïoh shuh. Tip ngin ïa pei shkor neem. Tang u Blei uba tip.
