Ki daw ba pynlong ïa ka jingkad arliang ka Hima Shillong sha ka Hima Mylliem bad Khyrim ha u snem 1853

Basan Nongkseh, Hima Mylliem

0

Ha shuwa ban wan iuh kjat ka British East India Company, ka Hima Shillong ka long kawei na ki Hima Khasi kaba heh bad kongsan tam ha baroh kawei ka thain Shatei Lam Mihngi (North East) jong ka Ri India kaba ïar naduh ka Wah Umngot na Shathie shaduh ka Wah Brahmaputra shaphang Shatei. Sha ka phang Mihngi la ker sawdong da ka Hima Jaintia bad ka Wah Kupli katba sha ka phang Sepngi la pynïa khlad da ka Wah Umtrew (Digaru) na ka Hima Nongkhlaw (Bareh). U Syiem Hima Shillong u long uba pawnam bha ha ka por mynshuwa bad la ju khot ruh ïa u kum U Raja Assam-Shillong namar ba u long ruh u Nongsynshar ïa kawei ka Raid Raid Ri-Thor kaba heh bha kaba don hapoh ka bynta ba sharum jong ka Assam (Lower Assam valley) ha shilynter jong ka rudwah bah jong ka Wah Brahmaputra kaba ju tip kum ka Raid Dumria (Desh Demoreah) kaba sdang naduh ka rud Wah Umsiang ha Topatoli, (Kamrup M, Assam) sha ka phang Mihngi bad ka kut haduh ha Byrnihat jong ka Raid Marwet, Hima Mylliem sha ka phang Sepngi.
U Mawbynna badon ha Topatoli (Kamrup M) Assam
La pynlong ïa ka Hima Shillong da ka jingïa synroplang jongki Raids bapher bapher kiba don ha Them Ri-Bhoi bad Ri-Lum Khasi kiba hap hapoh ka jingpeit jingkhmih jongki Basan bad ki Lyngdoh. Ha ka por mynshuwa, ïa ka Hima Shillong la ju tip ruh kum ka “Hima Sawkher Lai Lyngdoh” kum ka dak jong ka jingsngewburom ïa ki Saw (4) ngut ki Kher/Basan bad Lai (3) ngut ki Lyngdoh, kiba long ki Nongseng jong ka Hima Shillong. Ki Saw (4) ngut ki Basan kiba long ki Nongseng jong ka Hima Shillong ki long – (1) U Basan Nongkseh na ka Kur Thangkhiew Laikpoh, (2) U Basan Nongumlong na ka Kur Nongneng Daloi, (3) U Basan Swer na ka Kur Swer bad (4) U Basan Synrem na ka Kur Synrem. Katba Lai (3) ngut ki Lyngdoh pat ki long (1) U Lyngdoh Mylliem na ka Kur Lyngdoh Marbaniang, (2) U Lyngdoh Nongkrem na ka Kur Pyngrope bad (3) U Lyngdoh Nongbri na ka Kur Lyngdoh Nongbri (Lyngdoh, 1938).
La jied ïa ka Nongkseh kaba long ka Raid jong u Basan Nongkseh kum ka Nongbah (Capital) jong ka Hima Shillong bad la shna ruh ïa ka Iing Sad jongki Syiem Shillong ba la ker tawiar sawdong da ki khap-um (moat) ha Myrshan, Nongkseh.
Ka don ruh ka Pung Sum Hati ha shuwa ban poi sha ka Iing Sad ha kaba ki Bakhraw Batri kiba wan na sha jngai ki ju pynsum jah thait ïa ki hati. La seng ruh ïa ka Ïew ba latei Basa tang da ki mawbynna bad ju pynlong Ïew tang ha ka sngi Rynghep bad kumta la khot da ka Ïew Rynghep. Haduh mynta kitei ki matti jong u barim ki dang don sah ha Nongkseh.
Ka Hima Shillong ka don ka jingïadei kaba jan bha bad ka Hima ki Ahom bad ïa kane lah ban sakhi lyngba ki jingthoh shaphang ka jingïa leit ïa wan markylliang. Ha u snem 1784, ka Hima Shillong ka la phah ïa U Narleng bad U Manu Rai kum ki Nongmih Khmat sha ka Iing Syiem jong u Gaurinath, U Syiem Ahom na ka bynta ban ïa kren halor ki kam khaii pateng bad ki kam khappud ba ïa dei bad ka Raid Dumria (Desh Doomreah), kaba ju tip ruh kum ka Raid Khad-ar Bangthai namar badon Khad-ar (12) ngut ki Bangthai lane ki Syiem Raid kiba dei na ka Jaidbynriew Amri Karbi bad kiba long ki trai Raid jong kane ka Raid. Ar snem hadien kata ha ka 17th April, 1786 la pdiang burom ïa kawei ka kynhun na ka Hima Shillong da U Bar Phukan ha Bharalumukh, (Kamrup M, Assam) (Bareh, 1967). Ki Basan bad Ki Syiem Hima Shillong ki ju leit barabor da ki hati sha ka Raid Dumria (Desh Demoreah) ban ïa kynduh ïa ki paid nongshong shnong bad ki nongsynshar Raid bad bunsien ki ju ïa kynduh ha ka Iing Sad jong u Recho Dumura (Syiem Raid Dumria). Kum ka dak ban pynsah jingkynmaw ïa ka jingïadei ba ïa jan hapdeng ki Syiem Hima Shillong bad ki Ahom Swargadeo (Syiem Ahom) la pynïeng ïa uwei U Mawbynna ha Noakuchi (Nakuchi village, Khetri, Kamrup (M) District, Assam). Ha ka 26th December, 2017, ka Administrative Body jong ka Shnong Nakuchi ka la ai sngewbha noh ïa kane ka jaka sha ka Hima Mylliem na ka bynta ban tei pynbha ïa ka sawdong sawkun badon u Mawbynna.
Ha ka por ba ki British ki la ïoh ban synshar ïa ka Assam, ki la sdang ban lum khajna na ka Raid Dumria (Desh Demoreah) ruh wat la ki tip shai ba ka long ka bynta kaba dang hap hapoh ka Hima Shillong. Mar sien ïoh jingtip ïa kane, U Syiem Bor Manik ryngkat bad U Basan Nongkseh ki la hiar bran bran sha Raid Dumria (Desh Demoreah) ha u bnai March 1828 ban pynsangeh ïa ka jingkhrong khajna be-ain bad ban knieh biang ïa ka khajna ba ladep lum. Tang shi snem hadien, kata ha u snem 1829 ki British ki la sdang ban knieh ïa ka Borduar (Barduar, Assam) kaba don shaphang Sepngi jong ka Guwahati bad kaba hap hapoh ka Hima Nongkhlaw. Kine ki artylli ki jingjia, ki la pynlong ïa U Syiem Tirot Sing, U Syiem Hima Nongkhlaw bad U Bor Manik Syiem ban sngewthuh shai ïa ka jinglong jong ka British East India Company kaba wan ha ka dur ban khaii hynrei kaba mut pat ban klun lut ïa ki jaka puta jongki Hima Khasi. Kumta, da ka jingmynjur lang jong baroh ki Hima Khasi, ka thma ban beh noh ïa ki British na ki Lum Khasi ka la sdang ha ka 1st April, 1829 (Giri, 2012).
Hynrei, katba ka thma pyrshah ïa ki British ka dang klang bha, U David Sott, u Agent jong u Governor General u la phah da uwei jemadar (zamindar) ban tyrwa ha U Bor Manik Syiem ïa ka jingkloi jong ka Sorkar British ban sangeh ban lum khajana na ka Raid Dumria (Desh Demoreah) bad ban pynphai lut ïa ki jaka puta jong ka Hima Shillong lada U Bor Manik yn sangeh noh ban shim bynta ha ka thma. Mar kumta hi, U Bor Manik Syiem, ha ka jingnoh tymmen bad jinglong lui lui ka bor pyrkhat pyrdain, ula mih ha u bnai May 1830 ban leit sha Nongkhlaw khlem da pyntip ïa ka Dorbar hynrei tang da ka jingsynran jongki arngut ki pyrsa, U Ksan and U Joy Syiem. Hynrei, ha lynti shuwa ba yn poi sha Nongkhlaw ki shipai British ki la kem noh bad set along ryngkat ïa ki arngut ki pyrsa. Ban lait na ka jingshah set byndi, ki British ki la tyrwa ha U Syiem Bor Manik ba u dei ban ai noh lyngba ka Soskular ïa ka Raid Dumria (Desh Demoreah) sha ka Sorkar British bad ban aiti noh ïa ka khet Syiem ha U Shan Sing Syiem. Hynrei, U Joy Syiem ula khlad noh ha byndi bad kane ka jingjia ba sngewsih ka la pyndiaw mynsiem shibun bha ïa U Bor Manik, U Syiem ba la noh tymmen ka rta bad ka la pynlong ïa u ban sangeh noh shi syndon ban ïa khun thma pyrshah ïa ki British (Bareh, 1967).
Hynrei ki Bakhraw Batri jong ka Hima Shillong ki la pyrshah ïa ka jingïasoi Soskular ïa ka Raid Dumria (Desh Demoreah) bad ka jingaiti ïa ka khet Syiem khlem da ïoh jingmynjur na ka Dorbar Hima bad kane ka jingleh ka la pynbitar shikatdei bad poi haduh u pud ban khie da ka thma poh iing (civil war) kaba latip kum ka Thang lieh Thang iong, kaba la jïa wat hapdeng ka thma pyrshah ïa ki British (Anglo- Khasi war) ka dang jur bha.
Ka Iing Sad jongki Syiem Shillong kaba don ha Nongkseh ruh ka lah shah thang ha U Lyngdoh Mylliem bad U Lyngdoh Nongkrem bad ka dei tang ka jingstad jong U Basan Nongkseh ba la lah ban pynlait im ïa ki Syiem Shillong. Hadien, ba ka Iing Sad ka lah ingkhong lut, U Basan Swer bad U Basan Synrem ki la ïa tyrwa ban long Syiem hi noh jong ka Hima Shillong ha ka Dorbar kaba la pynlong ha Sadew (East Khasi Hills). Katba ki paidbah ki la sdang ban ïa risa bad kynhoi Syiem ïa ki, U Basan Nongkseh ryngkat bad ka jingsynran jongkiwei pat ki Bakhraw ula ieng bad kylli jam. “Balei ngin jied ïa ki Syiem-briew haba ki Syiem-blei ruh ki dang im”. Mar kumta hi ka Dorbar ka la pjah sam bad baroh ki la ïapra noh. U Basan Swer da ka jingsngew diaw ula phet ïam rem noh sha ka Hima Sohra katba U Basan Synrem u la leit noh sha Shella bad haduh mynta ym ju mih pyrthei shuh ha ki kam hima sima (Giri, 2012).
Hadien ba ka thma British (Anglo- Khasi war) ka lakut noh ha u snem 1833, ka Hima Shillong ruh ka la sdang ban kad arliang bad ha kaba khatduh la phiah noh ïa ka sha ka Hima Mylliem bad Khyrim kumba la ai jingmut da u AJM Mills ha u snem 1853 (Giri, 2012). U Basan Nongkseh bad Basan Nongumlong ki la rai ban neh bad ka Hima Mylliem ha ka liang ka synshar khaddar katba ïa ka Niam ba ïadei bad ki Syiem Shillong ki ju pyndep beit ha ka Hima Khyrim. U Lyngdoh Mylliem u jied bad ka Hima Mylliem katba U Lyngdoh Nongbri bad U Lyngdoh Nongkrem ki ïa don lang ha ka Hima Khyrim. Hynrei na ki daw jongki jingïadon kti ha ka jingjïa ha Nongkseh, U Lyngdoh Nongkrem ym ïoh shim bynta shuh ha ka jingleh Niam ha Smit. Haduh mynta, la pynieng ïa U Rishot Sawkher ha tyngkong jong ka Iing Sad ha Smit, East Khasi Hills kum ka dak jong ka jingsngewburom ïa ki Sawkher/Basan, kiba long ki Nongseng jong ka Hima Shillong.
Hadien ka jingphiah ïa ka Hima Shillong, U Shan Sing Syiem, U Syiem bamih bujli ha ka jaka jong U Bor Manik Syiem ula dawa na ka Sorkar British ba kan pynphai biang ïa ka Raid Dumria (Desh Demoreah). U Captain F.G. Lister bad Captain Jenkins ki la mynjur ban pynphai biang hynrei na ki daw jong ka jingpyrshah jong u A. Bogle, uba long U Collector jong ka Kamrup District, la pynsangeh shuwa ban pynphai. Watla, U Sir Charles Metcalfe, uba bat shipor ïa ka kam Governor General jong ka Ri India u la kyntait ïa ka jingtyrwa ban pynphai biang hynrei u la kubur pat ban mynjur ïa ka jingpynbeit jong u Captain Jenkins tang lada kan nym pynthut bad buh jingeh ïa ki paid nongshong shnong (Bareh, 1967).
Hadien ba ladep pyllait ïa ka jingsynshar ïa ka Assam na Bengal ha ka 6.02.1874, ka Sorkar British ha ka jaka ban pynphai noh ïa ka Raid Dumria (Desh Demoreah) sha ka Hima Mylliem kumba la dawa hynrei ka la pynhap pynban sha ka Kamrup District jong ka Assam lyngba ka Notification No.1430 dated 14.09.1876. Naduh kitei ki por, ka ju don ka jingdawa na ka liang jong ka Dorbar (National Council of Amri Karbi) ban pynphai biang ïa baroh ki jaka puta jong ka Raid Dumria (Desh Demoreah) kaba heh kumba 487.72 Sq.km sha ka Hima Mylliem kaba la shu knieh jubor na U Syiem Bor Manik halor ka nongrim ba U Syiem marwei ym lah satia ban ai ei noh ïa ka jaka puta khlem ka jingmynjur jong ka Dorbar Hima. U Colonel H. S. Bivar, DC (1874) u la kynthoh kumne halor ki riti dustur synshar khaddar jongki Hima Khasi, “La lah ban ïohi shai kdar ba ki Syiem ha ki Hima Khasi bapher bapher kim dei satia ki Khlieh Nongsynshar ïa ka khyndew ka shyiap hynrei ki long tang ki Khlieh Nongsynshar ba shu ïa jied paidbah bad kim don hok satia ha ka liang ka khyndew ka shyiap”. Kumjuh ruh U Sir K. Cantlie ula ong, ” Ki Syiem Jaiñtia kumba long ki Syiem Khasi kim dei satia ki Khlieh Nongsynshar ïa ka khyndew ka shyiap hynrei ki don ka bor ban synshar tang ïa ki khlieh briew bad ym ïa ka khyndew ka shyiap (Cantlie, 1934).

Leave A Reply

Your email address will not be published.