Ka ri synshar paidbah ka sneh ha ki lai nongrim. Kita ki long (1) Ka Iingdorbar Thaw-aiñ (legislature) (2) Ka Sorkar kaba la jied da ki paidbah (Executive) (3) Ka Iingbishar. Ka Dorbar Thaw-aiñ ka don la ka jong ka kyrdan namar ka dei kaba la jied da ki paidbah ba kan pynsngew ïa ka eh ka shon jong ki na ka liang ka synshar khadar bad kiwei pat ki jingdkoh ha kaba pyntrei kam ïa ki aiñ ki kanun. Ka Iingdorbar Thaw-aiñ namarkata ka dei ka sur ki paidbah bad dei ban burom ïa ka. Ha ka ri synshar paidbah dei tang ha ka Iingdorbar (Assembly) ba ki MLA ka Liang Pyrshah ki lah ban buh ïa shibun ki jingkylli na ki Myntri Sorkar kiba bat ïa ka bor bad ïa ka pla pisa.
Ka Dorbar ka dei ban shong bad ïatai sani ïa ka bha ka miat jong ka jylla bad jong ki briew jong ka, na ka por sha ka por. Ha ka jingshisha ki jylla kiba don MLA 70 ngut ne duna ki dei ban shong ïatai ym duna ïa ka 50 sngi ha ka shi snem. Ïa kane la batai da ka komiti kaba peit pyrman ïa ka rukom treikam ka riti synshar ka ri India ïa kaba la khlieh da u Chief Justice lane u khlieh duh jong ka Iingshari bah (Supreme Court) uba la shongthait–u Justice MN Venkatachaliah. Hynrei ym don ba bud ïa kitei ki jingkdew namar ki MLA ka Liang Pyrshah ruh kim da salia eh ban ïashim bynta ha ki jingïatai ha ka Dorbar Thaw-aiñ (Assembly).
Ka kam MLA kam long kaba suk. Ki MLA ki dei ban nang kumno ban shemphang ïa ka jingmang pisa-tyngka (Budget) bad ban buh jingkylli balei ba mang tyngka bun ïa kawei ka Department bad pynduna ïa kawei pat. Hato ka Sorkar ka la don mo ka jingpyrkhat sani bha (exercise) kumno ban mang tyngka ha kano ka Department. Mano ba rai ïa kata ka jingmang tyngka? Bunsien ki MLA kim salia ban buh jingkylli halor kane ka mat ka phang. Ngi dei ban kynmaw ba ka pisa kaba pynlut ka Sorkar ka dei ka pisa paidbah. Kane ka mut ba kata ka pisa ka dei ban leit sha ki kam kiba pynbha ïa ki shnong ki thaw; ha kaba shna lane maramot ïa ki surok; ha kaba pynpoi um ha manla ki thliew iing; ha kaba siew tulop ïa ki nonghikai bad ban peit ba ki skul bad ki kolej ki ïoh ïa ki jingdonkam jong ki baroh.
Ha kane ka Dorbar Thaw-aiñ kaba mynta, na ki 60 ngut ki MLA kiba la jied da ki paidbah 46 ngut ki don ha ka Liang Synshar lane ka Sorkar MDA – kita ki long, ka NPP (28) UDP (12) BJP (2) HSPDP (2) IND (2). Na ka Liang Pyrshah ki don baroh tang 14 ngut. Kita ki long Congress (5) AITC (5) VPP (4). Kane ka mut ba ka Sorkar kaba la ïalam da u Conrad Sangma ka long kaba lah khlaiñ bha bad kam don jingma eiei ruh ba lah ban don kiba pynkheiñ shiteng por ïa ka. Dei na kane ka daw ba ka Sorkar kam salia eh ban ai jingkheiñ jingdiah ïa ki MLA ka Liang Pyrshah.
Ki MLA ka Liang Pyrshah ki dei ban tih bad wad jingtip katno ka Sorkar ka pynlut shibnai shibnai ha kaba siew tulop bad kiwei kiwei pat ki jinglut ïa kito ki MLA kiba kyrshan ïa ka Sorkar MDA. Hato donkam mo ban thung ïa kito ki MLA? Kaei ka jingnoh synñiang jong ki ha ka synshar khadar? Ha ka ktien Phareng ki ong haba ngi pynlut pisa halor uno uno u ne ka briew dei ban thew tiak pa tiak ïa ka kam kaba ki trei. Hato kata ka kam ka tei ïa kano ka bynta jong ka synshar khadar. Ha kane ka jylla lah shu thaw ïa ki Committee bad ki Commission har rukom tang ban ïoh aikam ïa ki MLA kiba lah rem elekshon lane ïa ki MLA kiba ym lah ban ai kam Minister. Kane ka ïalam sha ka jingpynlut ïa ka pisa paidbah khlem da ïohnong ei ei ruh ki paidbah. Ha ka jylla ka don kata ka Employment Generation Council lane ka rynsan kaba dei ban pyrkhat kumno ban pynmih ïa ki lad pynïoh kam. Hynrei kane la Council haduh mynta ruh kam pat lah ban thaw ïa kawei ruh ka lad ai kam ïa ki samla katba kiba bat ïa ka kam Chairman hangto mynta lah bun bun snem ki shu bam jem ei ïa ka tulop jong ki ryngkat bad kiwei kiwei ki jinglut kiba lah bei da ka Sorkar.
Ha kane ka kynti kaba mynta ki MLA ka Liang Pyrshah ki dei ban tih tyllong bha ïa kine ki Council bapher bapher bad kylli katno ka pisa lah pynlut ban pynïaid kam ïa ki? Ïa kane keiñ ngi khot ka jingai jingkheiñ sha ki paidbah. Bad kata ka jingai jingkheiñ jong ka Sorkar sha ki paidbah ka dei na ki jingkylli kiba ki MLA na ka Liang Pyrshah ki buh hakhmat ka Sorkar ha ka bor ba ka shong ka Dorbar Thaw-aiñ. Dei halor kane keiñ ba ngi ki paidbah ngi kwah tip balei ba ka Dorbar thaw-aiñ ka shong ïatai tang 5 sngi? Hato ka Sorkar ka lah mo ban ai lut ki jubab kiba donkam baroh ha kine ki 5 sngi?
Ha kane ka jylla jong ngi ki lad pathai khubor ki pynmih ïa ki khubor bamsap na ka por sha ka por. Ha ka jingshisha te ka kamram ban peitngor ba kan ym don ka bamsap hapoh ka Sorkar ka dei ka kam jong ki MLA na ka Liang Pyrshah (Opposition). Bad dei namar kane ba ki dei ban long kiba duriap bha ïa ki kot ki sla bad ki skim bapher bapher bad ka jingpynlut pisa ha kito ki skim. Hynrei ngi shem ba ha kine ki 50 snem kiba la leit ym shym don kum kata ka jingtrei na ka liang ki MLA ka Liang Pyrshah. Ha ka Sorkar MDA kaba nyngkong ka don kato ka jingdie tuh ïa u khaw ba dei ban wan sha ka Social Welfare Department. Hynrei jia aiu hangto? Ka Sorkar ka jied da uwei u Nongbishar bad ka phah ‘investigate’ lane wad lada don kano kano ka jingduna lane ka jingpyrshang ban die tuh ïa u khaw sha kiwei pat ki jylla na ki kudam ha Assam. Pyrkhat ma phi paidbah, lada ka Sorkar hi ka thung ïa ka Committee ban peit ïa kino kino ki jingkynnoh bamsap hato kata ka Committee kan ong hi ba don ka jingbamsap? Dei tang lada ki MLA ka Liang Pyrshah ki pyneh ba dei ban thung da ka Committee kaba laitluid (Independent Committee) ha kaba yn long dkhot da ki MLA Liang Pyrshah ruh ba ngin sa lah ban poi sha ki jingshem kumba ki long bad ba ka bamsap ha kane ka jylla ka lah ban duna. Lym kumta long lehnohei ka jingdon jong ki MLA ka Liang Pyrshah. Long kumba shu siew tulop ei ïa ki khlem da ïohi kam eiei ruh.
Hato haduh lano keiñ ngin ïaishah ïa kine kiei kiei baroh?
