Ka jylla Meghalaya ka la kynjoh 50 snem mynta u snem 2022, hynrei ha kiba bun ki bynta i kumba ngi dang hap sdang thymmai lut. Peit shuwa ïa ka pule-puthi. Katto katne snem mynshuwa la ju tip ïa ka nongbah Shillong kum ka ktem pule. Ki khynnah bad samla na kylleng ka jylla shatei lam mihngi ki wan ban pule shane. Mynta pat ka jingpule hangne ha sor Shillong ka lah nang hiar bad bun ki kmie ki kpa ki kham sngew myntoi ban phah ïa ki khun jong ki shabar jylla kum sha Delhi, Pune, Mumbai, Chennai, Kolkata bad kumta ter ter. Ki skul sha ki nongkyndong kiba pynïaid da ka sorkar lei lei bun ba pep ki nonghikai bad ki skul hi ruh ki jot rynjaiñ namar ba ym ïoh pisa ban maramot ïa ki. Haba kumta, kumno pat ngi khmih lynti ba ki khynnah kin sngewtynnad ban wan skul? Bun ki kmie ki kpa haba ki ïohi ka jingbym biang ka jinghikai ha skul ki pynpep noh ïa ki khun bad phah kamai noh ïa ki naduh ba ki dang don tang 12 snem ei ei. Bun na kine ki khynnah khamtam eh ki shynrang ki kamai ap masi ap blang. Nga ïakynduh ïa bun kum kine ki khynnah haba nga leit shabar Shillong. Naduh na Jaiñtia Hills shaduh East bad West Khasi Hills nga shem bun bah ki khynnah kiba ap blang ap masi.
Hato ka jingim jong kine ki khynnah kan shu kut noh kumne seh? Haba nga kylli ïa kine ki heprit balei ba ki pep skul noh ka jubab ka long, “Ba ym lah kyrshan shuh I mei I pa. Ngi don 7 ngut shipara bad I trei tang I pa; I mei I hap ap khun ha ïing. I para iba rit eh i dang 2 snem.” Ki khynnah kynthei bunsien ki hap ri para ha ïing namar ba leit trei lyngkha ka kmie. Kane ka dei ka jingshisha jong ka jylla Meghalaya. Hynrei ka sorkar kaba ngi jied man ka san snem ban peit pyrman ïa kine kiei kiei baroh kam don por satia bad kam ïohi hi ruh ïa kine ki jingeh namar ki nongmihkhmat (MLA) baroh ki ki sah ha sor bad ki wan sha ki shnong tang teng teng haba khot sngewbha ïa ki. Kane keiñ ka dei ka daw jong ka jingsahdien ki nongkyndong jongngi.
Ka sorkar ka thaw ïa ka State Planning Board kaba mut ka thymmei ha ka ban ïathir bha bad ban peit pyrman kiei ki bynta kiba ha khmat eh kiba ka sorkar ka dei ban trei. ‘Planning’ ha ka ktien phareng ka mut ban pruid lynti bad ban kdew ïa ka sorkar kiei kita ki mat ki phang kiba kongsan tam eh kiba ka dei ban shim khia bad ban kham pynlut pisa khnang ban kyntiew ïa ka jylla. Ha ka State Planning Board dei ban thung ïa ki briew kiba tip sani shaphang ka ïoh ka kot (economics), ka thoh ka pule (education) ka koit ka khiah (health) ka rep ka riang (agriculture) bad kumta ter ter, khnang ba kine ki lah ban ai jingmut ïa ka sorkar kumno ba kan pyntrei kam ïa ki phang kiba la lam ksai da ka Planning Board. Hangne ha ka jylla Meghalaya pat lah shuh pyndap ïa ka Planning Board tang da ki nongbud seng politik (political party members) lane kito kiba ïajan bad ka sorkar.
Kaba pynduh jingkyrmen shuh shuh ka long ba ïa ka State Planning Board lah shu kheiñ kum kawei na ki tnat sorkar ha kaba dei ban thung Chairman namar ba ym lah ban thung myntri palat 12 ngut. U Chairman u ïoh lut ki jingpynbiang kumba ïoh lem ki myntri sorkar. Hynrei ym ju ïohsngew pat ïa ka jingtrei kam jong ka Planning Board. Tip ha kine ki 4 snem tam ka Planning Board ka la leh aiu bad ka la ai jingmut aiu sha ka sorkar? Ha ka jingshisha lada ka State Planning Board ka trei hok ïa la ka kam, u Chairman u dei ban pyntip ïa kita ki jingtrei sha ki kotkhubor bad kiwei ki lad pathai khubor. Hynrei shisien ruh ym pat ïohsngew aiu ba kata ka Planning Board ka leh bad haduh katno ka leit inspection kylleng ka jylla bad kiei ki jinglap jong ka. U Chairman ka State Planning Board hapoh kane ka sorkar MDA uba nyngkong u dei u MLA ka Nongkrem U Bah Lambor Malngiang bad uba ar mynta u dei u MLA ka NPP na Rajabala u Abdus Saleh
Katkum ka survey kaba la leh da ka Unified District Information System for Education (UDISE+) kaba wad jingtip sani shaphang ka jinghiar lane ka jingkiew ka pule puthi ha kylleng ki jylla ka ri la shem ba ha kane ka jylla kumba 7 ngut na man la ka 100 ngut ki khynnah ki pep skul noh tang ha ka kyrdan Primary. Ha ka kyrdan Secondary (kaba mut haduh Class 10 ) pat 28 na ka 100 ngut ki khynnah samla ki pep skul noh khlem da pyndep ïa ka jingpule. Dei na kane ka daw ba ngi lap ïa kata ka jingpun khun khynnah ki thei samla jongngi bad ka jingeh kaba bud ïa kata. Ka la nang ïai ban ka jingduk. Lada ieh noh lei lei sa u tnga te ka jingeh ka ap ïa kaba pli ka samla namar kan sa ïoh khun khlem kpa. Bad kane ka long ka jingshisha ïa kaba mangi kum ka imlang sahlang ngim pat shim khia.
Ha Meghalaya mynta ka jingduk ka la nang kiew (37 na ka 100 kiba duk tasam bha lane ki BPL). Ka jingbymdon wat tang i nongrim ïing, ynnai ong ïa ka jaka rep ka la nang kiew. Kiba duk ki la nang duk tasam; kiba riewspah pat ka la nang kiew ka spah. Kiba ïoh spah dei tang ki politishan, ki malik kontraktor kiba thied ïing, thied jaka jan man la ka sngi bad ki babu sorkar khamtam eh ki engineer PWD, PHE bad kiwei.
Ka jingeh ka long ba ha ka por leit thep vote pat mangi hi ki paidbah ngi pynjop ïa kijuh shi kijuh ki kyrtong kiba pyrkhat beit tang ïalade shimet.
Kumba la kdew haneng ka State Planning Board ka la dei ban pyrkhat kumno ba thaw ïa ki lad ai kam ai jam shabar jong ka sorkar lyngba ki jingsdang ïa ki karkhana bapher bapher bad da kaba btin lynti ïa ki samla da kaba hikai ïa ki kumno ban seng ïa ki kam lajong (skill training). Hynrei ym shym la pruid dak halor kane ka phang kaba kongsan tam eh. Dei na kata ka daw sa mih ka rally FKJGP ha ka 28 tarik une u bnai, kaba ong ban ïatai halor ka jingbymdon kam don jam. Phewse ïa kane ka jingïaleh la pyndum noh da ki katto katne ki riew jrong kti kiba shu shoh shu dat ïa ki briew ha lynti. Kane ka jingjia ha kaba la shoh la pynmynsaw ïa ki briew kiba ïaid lynti ka la saphriang kylleng ka ri India bad wat sha kiwei ki ri ruh lyngba ki video bad social media. Lada ka jylla kam don ka shongsuk shongsaiñ mano ban wan seng kam seng jam hangne? Balei ba ki seng bapher bapher kim lah ban the lakam ïa la ki nongbud?
Lada ngi ïai leh kumne bad pynkulmar shnong man la ka por ka jingeh kan nang kham ban ïangi bad ïa kiba kamai jakpoh man la ka sngi. Ka jingduk kan nang ban bad ngin nang ïaid da dien shuh shuh. Ka por ka la poi ba ki rangbah, ki dorbar shnong bad kita ki seng bhalang ki tehlakam ïa kine ki riew pynkhih shnong kiba buid kti. Lada ym lah ban leh ïa kane lah ban poi pynban sha kaba eh!
