Kito kiba shong ba sah ha sor Shillong kim sngewthuh ïa ka jingeh jingshon ki paidbah ha nongkyndong. La ngi peit ha jylla Meghalaya ne ha kylleng ka ri India ruh ka jingduk ka la nang kiew. Hooid kaba ka sorkar kaba pynïaid da u Myntri Rangbah duh, Narendra Modi ka kop ba kane ka ri India mynta ka lah jan ïakot bad kiwei ki ri kum ka ri Bilat (UK) ka Amerika (USA) bad kiwei ki ri sepngi ha ka ïoh ka kot ïa kaba la thew da kata ka Gross Domestic Product (GDP) lane ka jingpynmih pisa ha ka ri na ki kam bapher bapher. Hynrei kiba bun ki riewstad kiba shemphang ïa ka Economics lane ka saian jong ka ïoh ka kot ki ong ba kane ka jingkop kam ïahap eiei ruh bad ka jingshisha kaba ki shem ki briew kane ka ri mynta.
Lada ngi phai sha ki ïew ki hat ha kine ki khyndiat sngi, ngi shem ba u piat u la kiew dor haduh shispah (100) tyngka shi kilo bad u phan uba ju long u jhur jong ki kup shilliang ki sem shiliang u la kiew haduh 60 tyngka shi kilo. Kane ka dei ka dor ha Ïew Shillong kaba ka Laitumkhrah. Lehse ha ïewduh kan kham duna khyndiat. Ka umphniang bam, u dai, ka shini bad kiwei ki tiar bam ki lah kiew dor lut. U jhur ruh bun ba ym kot bor shuh ban thied. Yn nai ïakren ïa u soh u pai lei lei. U sohniamtra uba la sdang shlei ha ïew ha hat mynta u shongdor ym duna ïa ka arphew tyngka uwei. Ki doctor ki ong ba ki khunlung bad ki khynnah kiba dang heh dang san ki dei ban bam soh bam kait ban ïoh ïa ki vitamin ki ban tei ïa ka bor met bad bor jabieng. Hynrei katno keiñ ki longïing kiba lah ban kot bor ban thied ïa kine ki jingbam kiba tei met bad jabieng.
Dei na kane keiñ ka daw ba kiba bun ki khynnah kim kot ka bor jabieng ban sngewthuh ïa kaba batai jingbatai ki nonghikai ha skul. Dei kane hi ruh ka daw ba kiba bun ki heprit ki sah klas bad ki sa pep skul noh syndon.
Ka jingban jong ka jingduk bad ka jingbymïoh kam ïohjam ka ban khia ïa kiba bun ki ïing ym tang ha kane ka jylla Meghalaya hynrei kylleng ka ri. Ha kane ka jylla jong ngi kaba ban khia eh ka long ka jingbun khun than eh jong ki longkmie. Nalor ba ki shongkha khynnah bad ïoh khun ha ka por kaba tang ïalade ruh kim pat lah bha ban sumar, nalor ba ki kha khun jan man la u snem bad la ka duna ka jingïoh ban pyndap pynbiang bam ïa ki khunlung.
Ka kmie ruh ïalade ka tlot bor bad ki khun ruh kumjuh. Te haei keiñ ka kot ka khiah haba hap ha kum kane ka apot. Bun kiba ong ba ki khun ki dei kiba ai u Blei bad dei ban pdiang katba ai. Hynrei ha kane ka juk mynta ha ki longïing kiba shemphang ha kaba u lok bad ka lok ki ïahap jingmut ki don ka jingïakren kumno ban kham pynjlan khun namar kam myntoi ban shu kha khun khlem da lah ban pynbiang ïa ki.
Isynei pynban ïa ki khunlung khynnah kiba ha ka jaka ban don ha skul ki la hap leit ap blang ap masi. Ki la duh noh ka jinglong khynnah bad la pynkit ha ki tyrpeng kiba rit bad batlot jong ki ïa ka lyngkor kaba khia. Hato kane kam long ka pop na ka liang ki kmie ki kpa haba ki kha ïa ïa khun khlem da lah pynbiang ïa ki bad ban phah leit skul? Dei na kane ka daw ba ki stad pule shaphang ka ïoh ka kot (economists) ki ong ba haba ïoh khun khlem pyrkhat ka jingduk ruh ka hiar pateng na kawei ka pateng sha kawei pat bad ki longïing kim lah lait satia na ka jingduk.
Haba ym lah ban phah skul ïa ki khun, ki bapli ki sahdien bad kim ïoh lad satia ban kiew ha ka jingim jong ki. Hato kane kam long mo ka pop ki kmie ki kpa kiba kha khun khlem da pyrkhat? Peit ha sor pat, ha kine ki snem kiba la leit, bun ki kmie ki kpa ki kha tang arngut ki khun khnang ba kin lah ban pynheh pynsan bha ïa ki bad ai ïa ki ïa ki lad jingpule kiba biang.
Ha kane ka juk kaba mynta ki samla kynthei kiba lah nang lah stad, bun ba kim kwah shongkurim. Bad lada shongkurim ruh kim kwah ban shu long tang kum ki nongkha khun. Ki kwah ban trei ha ki kyrdan kiba biang bad ban leh kumta kim kwah satia ban shah teh mraw ha ïing tang ban shu long ki nongsumar khun. Kane ka juk kaba mynta kam dei shuh ka juk kha khun khat-wei khat-ar ngut kum ba ju long mynshuwa. Kiba bun ki kynthei ki la lah ban pyrkhat na ka bynta ka bha ka miat lajong.
Hooid don ki nongïalap niam kiba kyntu ïa ki kynthei hana ba ki dei ban kha khun namar kata ka dei ka jingbthah u Blei. Kum ïa kita ki nongïalap lah dei ban kylli lada kin ai jingïarap lem ne em man la u bnai ban pyndap ïa ka bam ka dih bad ka bai skul ïa kita ki khun kiba lah kha? Lada kim lah ban ai jingïarap, te kim don hok ban kyntu ïa ki kynthei ba kin shu kha khun khlem pyrkhat.
Ka jingïap jong kiba bun ki kynthei ha ka por kha khunlung (maternal mortality) ha ka jylla Meghalaya ka long kaba bun eh ha ka ri. Ka daw ka long namar ba ka kmie ka kha khun jan man u snem bad ka met jong ka kam pat lah ban tei satia hynrei lah wit khun biang. Ïa i khunlung iba dei ban dang ai buiñ ruh lah hap pynduh buiñ noh namar ba lah ïoh khun biang tang hapdeng saw bad san bnai ba la dep kha khunlung. Dei na kane ka daw ba i khunlung ruh i tlot bad ka kmie ruh ka tlot. Bunsien ha ka por kha ïap noh ka kmie na ka jingtlot palat lane khlad noh i khunlung. Toi ïa kine kiei kiei lah dei ban hikai bha naduh na skul, hynrei bun ba ngi ïa lehraiñ ban ïakren ïa kane ka mat ka phang kaba kongsan eh na ka bynta ka imlang sahlang.
Lada ki longkmie hi kam rangbah jingmut bad rai ba kin da pyrkhat shiphew sien shuwa ba pun khun, yn ym don mano mano ruh ba lah ban pynpyrkhat lem ïa ki. Ka jingeh bad ka jingduk kin nang ïai ban bad na kawei ka pateng sha kawei pat. Ha ka jaka ban nangkiew ka jingnang jingstad khnang ban don ki lad ban ïoh ka kam ka jam kaba biang ngin nang hiar pynban arsut.
Ka sorkar jong ngi kam salia la ngi nang shah tan sha tbian ha ka jingduk namar katba nangduk ki briew katta nangsuk ban shu siew pisa ïa ki ha ka por elekshon ban jied ïa ki MLA bad MDC kiba pyrkhat tang ïalade shimet.
Ym don uwei ruh u ban pyrkhat sngewkhia shisha na ka bynta ki nongjied jong u. Ïalade te lah biang ki ïing paki dulan ha sor Shillong. Ki nongjied ki mat ïap shato. Kim salia eiei. Kin sa shu wan khroh tang haba lah jan ka elekshon.
Namar kata to da ïapyrkhat jngai ko phi ki samla khynnah shuwa ba phin shimti ïa ka lyngkor longkmie bad longkpa. Kam dei kaba suk. Ka lynti ïaid ka long kaba thar da ki shiah suda. A ban jin da la sneng lem ki longkmie kiba lah ïohi shuwa ïa ka sngi bad u bnai lehse kane ka jylla bad ma ngi kiba shong ba sah ha ka ngin ym shah kah da une u lyoh uba dum.
