Ka census lane ka khanasamari kaba kheiñ ïa ka jingdon briew ha kawei pa kawei ka jylla bad ha ka ri hi baroh kawei ka la sah pongdeng naduh u snem 2011. Hadien une u snem ym shym la don shuh kata ka jinglum jingtip shaphang ka jingdon ki nongshong shnong ha kane ka ri India. Kane ka jingbuhteng ïa ka khanasamari ka wanrah ïa bun ki jingeh namar ngim tip thikna kumno ban mang ïa ka pisa tyngka na ka bynta ka synshar khadar bad ban pyndap ïa ka kam sam khaw ration bad kumta ter ter. Kumba arsnem mynshuwa ka National Family Health Survey kaba dei kawei na ki seng kaba pule bniah bha shaphang ka jinglong jingman ki longïing ha ki jylla baroh bad kaba thew de haduh katno ki don ki nongshong shnong kiba duk tasam (Below Poverty Line-BPL). La shem ba don hadoh 37 na ki 100 ki longïing kiba hap ha kata ka BPL lane ki duk tasam eh, haduh ba kita ki longïing ki shitom wat ban ïoh ïa ka bam shisngi shisngi.
Ka jingkiew dor ki mar bam mar dih ha kane ka jylla ka la long kaba palat. U jhur, u dai, ka doh masi bad ki soh ki pai ruh bun ba ym kotbor shuh ban thied. Te haba kumta ngi pynbam da ei keiñ ïa ki khunlung khynnah kiba dang dei ban heh ban san? Toi ha ki rta naduh ba da kumba shisnem ei ei lah donkam ban ai bam da ka pylleng bad ki soh kum u sohniamtra uba don ïa uta u Vitamin C uba ïarap ban lait na ka jingpang baïong khlieh khah khah. Ka kait ruh kaba donkam eh ban tei ïa ka met ki khynnah hynrei hato ngi kot bor ki mo ban thied ïa kine ki jingbam kiba tei met? Bad namar ba ngim ïoh ïa kine ki jingbam kiba tei ka met ka phad ka tlot bad ngi ïoh kem pang khah khah.
Mynnor ki riewrim ki ong ba ngi ki Khasi ngi don ïa ka kur kaba kit ba bah lem haba don mano mano na ka kur kiba hap ha ka pang ka jhia, ka duk ka jynjar bad kiwei pat ki jingeh. Mynta te ngi hap ïa peit hi shimet shimet. Ngim don shuh ka jingïadei kaba jan bad ki para kur bad ngi ïadei tang shikpoh hi. Dei hangne keiñ ba kiba duk ba shem jynjar ban pynbiang ïa ki khun ki kti ki kloi ban aiti noh ïa ki khun jong ki lada don ba ong ba kin pynshong skul bad pynbiang ka bam ka dih, ka kup ka sem bad ka jaka sah. Kam pher lada kita ki khynnah ki leit jngai na la ïing ruh. Dei kum kita ki khynnah kiba wan na ka ïing ka sem baduk kiba ïap ha Karnataka namar ba ai ïa ki la ai da ka jingbam kaba lah sah bad lah long bih haba ka leit sha kpoh.
Nalor ba ma ngi ki Khasi ngi la ïapait ïapra lypa halor ka niam – hapdeng kito kiba lah long Kristan bad kito kiba dang bat ïa ka niam tynrai, mynta ka jingïapait ka dei ruh hapdeng kiba duk bad kiba riewspah. Ka jaitbynriew kaba lah rit paid lypa ka pait ka pra sa halor kine kiei kiei bad wat ka saiñ pyrthei ruh. Kaba sngewsih ka long ba bun bah kito kiba riewspah napdeng ki Khasi kim kloi satia ban ïarap lem ïa ki para jaitbynriew da kaba seng ïa ki skul na ka bynta kiba duk, lane ka jaka sumar pang ha ki nongkyndong kiba ïaid beit ïaid ryntih bad kiba don lut ïa ki dawai baroh bad ïa doktor kiba ai jingsumar.
Haba leit sha nongkyndong ngi ïohi ba ki samla kynthei kiba dang 14-15 snem ka rta ki lah bun khun. Ïalade ruh ki dang khynnah bad dang dei ka bor ban kynthih ban mareh bad ïalehkai bad ki para samla, hynrei lah shah teh noh ha ka longkmie khlem pat dei por. Lada u shynrang, uba dei u kpa jong ita i khunlung u shong u sah bad u sumar ïa i khunlung ngi dang sngewbiang hynrei bunsien hi tang lah dep pynkha lane pynpun khun u shynrang u lah ïaid noh pat sa shawei. Dei kane kaba pynjot bad pynpait pynpra ïa ki longïing longsem jong ngi. Dei kane ka jinghap bsa khunrei kaba wanrah ïa ka jingduk jingkyrduh. Hynrei ïa kum kine ki mat ki phang ruh ngim ju kloi ban ïakren bad pyrshang ban syrdep ïa ka jingpei ka imlang sahlang.
Haba peit bha ïa ki balang ruh kim ju kren ïa kine kiei kiei kiba pynshong synjor ïa ka jaidbynriew jong ngi. Bun ki kren tang shaphang ka bneng, hynrei ha kane ka pyrthei pat ki jingeh kiba ngi shem kim ïa pyrkhat lem. Mynta wat para kur ruh don bapli kiba duk tasam, don pat kiba ki ïing ki sem bad ki kali kiba da ki klur tyngka. Haba kumta dang long hi mo ban ïarung ïa mih? Dei na kane ka daw ba ngi dei ban kham pynlong khah khah ïa ki jingïalang kur khnang ba ngin tip kino ki para kur kiba donkam ïa ka jingïarap ha kano kano ka phang. Lada ngim pyrshang ban ïateh song shikur shikur te ka por kam slem shuh ba ngin poi sha u pud jong ka jingïakieng atiar ïaleh – uba duk tasam pyrshah ïa ki heh spah kumba long ha ri Africa bad kiwei de ki ri ha kiba ka jingduk ka lah kiew palat.
Hato ki nongmihkhmat kiba ngi jied ki kloi ban ïapyrkhat lem ïa kane ka mat ka phang ne ki pyrkhat tang ban ïoh shong shuki ïalade ne?
