Ki Khasi-Jaiñtia ki shim jait na ki Kynthei
Babu Kular Khongjirem

Naduh ki por hyndai kulong kumah haduh kat kine ki sngi ba mynta ki Khasi-Jain?tia jong ngi ki dang ïai bteng ban bat ïa kane ka jingai jait- ai khong sha ka Kmie, kata, sha ka liang ka kynthei. Don bun bah ki nongrim ba skhem (basic principles) kaba sakhi balei ki Khasi-Jainñtia jong ngi ki ai jait – ai khong sha ka kmie.
Don ki khana hyndai kiba ïathuh, hana, ki Khasi-Jainñtia ki la ai jait noh sha ki kynthei namarba ki shynrang ki dei ki ‘riewthma ki ban ïada ïa ka ri bad ka jaitbynriew, ki nongbah wait ki nongbah stieh, ki lah ban kyllon ïap noh wat sha madan thma ruh. Na kata ka daw, ka jait ka khong ki la aiti noh sha ki khynthei kiba dei ki nongri nongsumar ïa ka ïing ka sem ba kin bat syndon ïa ka jait ka khong.
Don ruh ki khana hyndai kiba la ïathuh ba ki Khasi-Jaiñtia ha shwa ba kin leh ïa kano kano ka kam ki da panbor na ki blei lyngba ka shat ka kheinñ. Lada kohnguh ki blei, kata, ki la pynskhem syndon hangta bad lada kim kohnguh ki blei pat, ki pyrkhat da kumwei pat.
Ka jingshim jait ki Khasi-Jainñtia na ka kmie ka la pynlong ïa ka jaitbynriew jong ngi ba kan long kaba kyrpang tam (unique) ha ka pyrthei. Dei hangne ba ka jaitbynriew jong ngi ka la kylla long ka jaitbynriew tip kur tip kha, tip briew tip Blei, ka ri jong ka akor ka ri jong ka burom bad ka ri ba ieit ki blei. Kane ka dustur ka la pyllait ruh ïa ka jaitbynriew na ka shongsang shongma kaba long ka pop ne ka pap hakhmat u briew u Blei.
Ym dei tang kumta, hynrei ngi ïohi na ki dak ki shin ha ka mariang kum ki sim ki doh, ki mrad ki mreng ba ki khun te ki dei hi ki jong ka kmie. Ngim ju ïohi koit ba u ‘Yiar Ryngkuh (kpa ki khun syiar) ba un wan peit khun bad wan aibam aidih ïa ki khun syiar, hynrei dei ka kmie hi ka ba ri kaba kdup ïa ki khun haduh ban da heh. Ynnai ïakren ïa u kpa miaw uba bam pynban ïa ki khun la jong. Lait noh u Kohkarang, ka paitpuraw, ka paro bad kiwei kiwei kiba ïa tip lang ban ïa peit lang ïa ki khun, hynrei, kiwei ki jait jingthaw te dei beit hi ka kmie kaba sumar bad bsa ïa ki khun lajong. Haba peit nuksa ïa ka mariang, i kumba u khasi u stad bha ba ki khun ki dei shisha ki jong ka kmie.
Ha ka por ba wan ki dohlieh (phareng) shane sha ri Khasi ha ki snem 1840 ter ter, ngi ïohi ba ki la pynkylla khongpong lut ïa ka jingngeit (belief), ka niam ka rukom (religion), ka riti ka dustur (culture) kum ka rukom jer khun (naming ceremony), ka ïathoh shongkurim (marriage), ka niam ïap niam im ki Khasi-Jainñtia, hynrei kim nud hi tdot ban pynkylla ïa kane ka thymmei bad nongrim ba kongsan (basic principle) jong ki Khasi-Jainñtia ban ym ai jait shuh sha ka kmie hynrei ban ai jait kpa noh kumba leh maki ha ri Phareng. Jin lada u Phareng un pynkylla jait kpa ha kito ki por, tharai, ka jaitbynriew jong ngi kan nym long shuh kumba ka long mynta.
Ngi la ïohi ruh ba dang shen ka KHADC ka la pynskhem syndon da ka aiñ ba kiba ai jait kpa kin ym ïoh ST (Schedule Tribe) shuh namar kin ym kheiñ shuh kum ki khasi. Tang kiba ai jait kmie kin dang ïoh ST. Dei kane keiñ ka ban ktah matïong syndon phak ïa kito kiba ai jait kpa namar shisien bym ïoh ïa ka ST, ki la kylla General syndon. Ka Scholarship ruh kim ïoh shuh, ka khajna (taxes) kum ka professional tax, ka income tax bad kiwei kiwei kaba heh bha, ym don reservation shuh ïa ki ha ka ïoh kam ka ïoh jam (employment) nalor bym ïoh shuh wat ban ïaleh MDC/MLA/MP election lait noh tang na ki general seat kum ka Laban, ka Pynthor, Phulbari kumta ter ter. Dei kane keiñ ka ban wanrah ïa ka apot bad ka jingma ba shyrkhei kaba ap ïa khun kiba ai jait kpa mynta.
Ngin sa ïa peit haduh katno kine kiba heh kiba haiñ bad nongïalam jong ngi kin pyrshang ban thawlad thawbuit ban lait na kum kane ka apot ïa ki khun ki ksiew jong ki hadien habud.