Khyndiat shaphang ka Rul pynïaid kam ïa ka ñiut 2016
Dr H.H.Mohrmen

Da kaba pynbha ïa ka Municipal Sollid Wastes (Management and Handling) Rules 2000 ka sorkar kala pynbha bad pynmih thymmai ïa ka Solid Waste Management Rules, 2016 ha ka 8 tarik u Ïaïong, 2016.
Ki bynta bakongsan jong ka SWM Rules, 2016:
Kane ka rul kam treikam ha baroh ki sor bad ki khap sor, ki census town katkum bala pynbna da u Registrar General and Census Commissioner of India, ki tnat sorkar pdeng, ki jaka ïaid pilkrim, ki jaka niam bad kiba don khanatang katkum bala pynbna da ka sorkar na ka por shaka por. Bad wat ki longing, ki skul, ki jaka ïew bad ki jaka bym shong briew ruh kiba pynmih ñiut lait not ki jakhlia kiba mih na ki kharkhana, ki jakhlia kiba don jingma, ki kynja dawa ba dong jingma, ki jakhlia na mih na ki jaka sumar briew, kiba mih na ki kor kiba ngi pyndonkam, ki bateri, ki ñiut kiba long bih namar kine ki hap hapoh ka kawei pat ka kyndon kata ka Environment (Protection) Act, 1986.
Ka kamram jong ki nongpynmih ñiut:
(1) Ki nongpynmih ñiut baroh ki dei:
(a) Ban pynïakhlad bad buh ïa ki ñiut kiba ki pynmih ha ki lai tylli ki borti thehñiut, kaba pyut shi jaka, ka bym pyut bad ki jakhlia kiba don jingma kiba mih na ïng briew. Ïa kine ki borti pyllang ñiut ki dei ban ai ha ki nonglum ñiut katkum ka jingpynbeit jong ki bor ba dei peit.
(b) ïa ki jakhlia kum ki jingsop khyllung, ki jañ poi-jingpoi bad kiwei kiwei dei ban buh ha ki pla kiba la ai da ki kompani ba shna ïa kine ki mar ne ha ki pla ba kyrpang katkum ka jingbthah jong ka bor shnong, ïa kine dei ban buh ha ki jaka pynlang naka bynta ki ñiut kiba rkhiang ne ki bym pyut.
(c) ïa ki mar ki mata kiba mih na kaba tei, shna ne na kaba pynpra ïa ka ïng ki sem dei ban bret katkum ki kyndon bala buh ha ka Construction and Demolition of Waste Management Rules 2016.
(d) Bad ïa jhur ki soh kiba mih na ka kper dei ban bret katkum ka jingbthah jong ka bor shnong.
(2) Ki nongpynmih ñiut kim bit ban bret, thang ne tlep ïa ki ñiut kiba ki pynmih la ka long ha ki lynti syngkeñ, jaka paidbah ba madan, habar ïng ki briew ne ha ki nala ne ki um ki wah.
(3) Baroh ki nong pynmih ñiut kin hap siew na ka bynta ka kam kaba ïadei bad ka jingpynïaid kam ïa ka ñiut katkum bala bthah da ki bor pynïaid.
(4) Ym bit ban pynlong jingïalang ne jingïakynduh kaba don palat 100 ngut ki briew ha kano kano ka jaka ka bym don laisen, khlem da pyntip ïa ki bor ba dei peit ym duna ïa ka lai sngi hashwa ban pynlong ïa ka jingïalang. Bad u nongpynlong ïa kine ki jingïakynduh u dei ban pynthikna ban pynkhlad na trai ïa ka ñiut bad ban aiti ïa kane ka ñiut kaba la pynïakhlad ha ki nonglum kiba la buh da ki bor ba dei peit.
(5) Uwei pa uwei u u nongdie madan u dei ban buh la ka jong ka jaka pynlang ïa ka ñiut kaba u pynmih kum ka bam kaba tam, ki pela ne pliang ba pyndonkam tang shisien, ki jingsong, ki jhur ne ki soh bad u dei ban ai ïa kine ha ka jaka pyllang ne ka kali kit ñiut ba pynïaid da ka bor ba dei peit.
(6) Baroh ki kyntoit, ki dong ba shong briew, ki nongpynïaid ïa ki ïew ki dei ban pynthikna ban pynïakhlad ïa ki ñiut na ka jaka ba pynmih hi hapoh shisnem naduh bala pynmih ïa kane ka rul (April 2016). Ïa kane ki lah ban leh da kaba ïatreilang bad ki bor ba dei peit bad ban pynïakhlad ïa ki ñiut da kaba pyndonkam ïa ki borti ba kyrpang bad aiti ïa ki ha ki nonglum ñiut. Ïa ka ñiut kaba pyut dei ban pynkylla sboh bad ïa kiwei pat dei ban aiti sha ki nonglum ñiut.
(7) Baroh ki jaka ne ki skul/ophis kiba don ka jingheh palat ïa ka 5000 sqm da kaba ïatreilang bad ki bor ba dei peit, ki dei ban pynthikna ban pynïakhlad ïa ka ñiut na jaka pynmih hi hapoh shisnem naduh bala pynlong añ ïa kane ka rul. Dei ban leh katkum bala bthah ha kane ka rul bad lada ka long kaba lah ïa kaba pyut ki lah ban pynkylla sboh bad kaba sah dei ban aiti sha ki nonglum ñiut.
(8) Baroh ki hotel bad ki dukan bam ki dei ban pynïakhlad ïa ki ñiut bad leh katkum bala bthah ha kane ka rul ban pynïakhlad ïa ka jhep na trai bad ban ai ïa kaba sah sha ki nonglum katkum ka jingbthah jong ki bor ba dei peit. Ïa kaba pyut dei ban pynkylla sboh bad kaba sah dei ban aiti ha ki nonglum jhep katkum ka jingpynbeit jong ki bor ba dei peit.
Ka Ministry of Environment, Forest and Climate Change kan kitkhlieh ban pyntreikam ïa kane ka rul kumjuh ruh kan khmih bniah ïa ka jingpyntreikam ïa kane ka rul ha ka ri hi baroh kawei. Ka dei ban thaw ïa ka Central Monitoring Committee hapoh ka jingpynïaid jong u Secretary, Ministry of Environment, Forest and Climate Change bad kan kynthup ïa ki ophisar kiba duna ka kyrdan Joint Secretary ne ki nong ai buit na kine ki tnat sorkar: Ministry of Urban Development 2) Ministry of Rural Development 3) Ministry of Chemicals and Fertilizers 4) Ministry of Agriculture 5) Central Pollution Control Board 6) Lai ngut na ki State Pollution Control Boards or Pollution Control Committees da kaba ïa kylliang 7) Urban Development Departments na ki lai tylli ki jylla da kaba ïa kylliang 8) Rural Development Departments na ki artylli ki sorkar jylla kine ruh da kaba ïa kylliang 9) Lai tylli Urban Local bodies da kaba ïa kylliang 10) Ar tylli ki shnong census towns kine ruh da kaba ïa kylliang (rotation) 11) FICCI, CII 12) Ar ngut pat na ki briew kiba shephang ha kane ka kam.
Kane ka Central Monitoring Committee ka dei ban ïa kynduh ymduna ïa ka shisien haka shisnem ban peit bniah bad khmih bha ïa ka rukom pyntreikam ïa kane ka rul. Ka Ministry of Environment, Forest and Climate Change ka lah ban thung shipor (co-opt) ïa ki riewshephang lada ka sngew donkam. Dei ban pynthymmai ïa ka Committee shisien lai snem.