Katba ki report ka (SDG) NITI Ayog bad ka ASER ka pyni da kumwei

Hadien ba la pynbna ïa ka result Klass 10 jong u ne u snem 2025 baroh ki la ïa kyndit ban ïohi ïa ka jingpass ki khynnah, kaba la long haduh 87.10 % (na ka 100 ngut kiba ïa leh ha ka exsamin) kaba ym ju don. Lada shim lang ïa ka result ka Supplementary ka jingpass (pass percentage) ka long haduh 96.02 %. Ka pass percentage ka la long tam ïa ka pass percentage ka jylla Tamil Nadu 93.80% bad Maharashtra 94.10%. Ka pass percentage man la u snem ha kine ki 2 tylli ki jylla ka ju long hi tam ïa ka 90%, bad ngim phylla ïa kata, namar ka jylla Tamil Nadu bad Maharashtra ki dei ki jylla kiba la shai kiba la dap la biang ha baroh ki liang.
Imat dei na kane ka jingkiew kynsan ka pass percentage ki khynnah mynta ka snem ha ka jylla Meghalaya, ba la don ka jingïakren ha ka Rynsan ïathir ha u bnai April bad ba la pynmih ha ka You-tube platform, namar ba la don bun kiba ïa kylli ba, na kaei ka daw kaba ki nonghikai ki la leh ban pynproh jabieng kynsan ïa ki khynnah ha ka jylla tang hapoh ka shi snem? Kiba ngeit niam bha lei lei, lehse kin mut ba kane ka dei ka jingleh phylla u Blei.
Na ka jingïathir ngi sngewthuh shai ba ka jingkiew kynsan ka jingpass ka dei na kata ka CM Impact Guide Book, la ong ruh ba kiba bun ki jingkylli ki wan na kane ka CM Guide Book. Lada ïa kane ka Guide book la thoh da u-no u-no u riew shemphang shimet (individual) kam da pher eh. Hynrei ha ba la pynmih da ka sorkar lyngba ka tnad pule (Education Department) kaba dei ruh ka tnad ba shna (set) ïa ki jingkylli (questions) ha ka exsamin bad haba ka jingpass ka la kiew kynsan sha palat ka 30% tang haka shi snem, te ka long kaba lyngoh.
Ha ka Rynsan ïathir, u wei u rangbah u ong, kum ïa kane, ban ha kiwei kiwei ki jylla kin shim ba ka dei ka “paper leak” bad ïa ka exam la hap pynsangeh noh ( cancel). Nangta ruh u la ong lada ka pass percentage ka kiew suki suki man ka snem te lah ban mynjur, hynrei shu kynsan ban kiew haduh palat ïa ka 30% ha ka shisnem te ka long kaei kaei kaba phylla. Khamtam ba ym shym la ïohi eh ba la don ka jingkylla ha ki skul ne rukom pynïaid skul ha ka jylla. Nalor kata, ka jingsiew tulop ïa ki nonghikai ruh kam long kaba ryntih.
U rangbah na ka liang ka tnad pule-puthi, u la ïaleh ban pynshisha ba kane ka pass percentage mynta u snem ka dei ba ka sorkar ka la leh bun kiei kiei, ka sorkar ka la pynbha ïa ki iing skul bad la pynbiang ruh ïa kiwei kiwei ki lad ha ki iing skul ha ka jylla; bad la thung ruh bun ki nonghikai kiba da la pass ïa ki kyrdan hikai kiba kham halor.
Sa u wei u na ki rangbah u la ong ba, lada kane ka CM Guide Book kan wanrah ïa ka jingproh jabieng bad jingshemphang ki khynnah ïa la ki kot skul ne ka subject ba ki pule te ynda ïaroh ïa ka sorkar bad ban pynshlur ruh. Hynrei lada ka dei tang ka short-cut ban shu pynkiew ïa ka jingpass, ki khynnah kim ïoh shuh ïa ka nongrim (foundation/concept) kaba ki dei ban ïoh ha ka klass 10 bad kan wahrah pynban ïa ka jingsniew ïa ka lawei ki khynnah. Hadien, kan long kaba eh ïa ki ban ïaleh ïa ki exam ha ki kyrdan kiba halor, khamtam ïa ki exam kiba ïadei shabar ka jylla. U pynkynmaw ruh, kaba kum kaei pat ka lawei ka imlang sahlang (society) ngin wanrah, namar ka lawei ka jaid bynriew ka shong eh ha ka pule puthi (education) kaba ngi ai ïa ki khynnah. U ong ruh ba, ka pule puthi ka dei ban ai ïa ka quality education. Bad u la ong ba ka pule puthi ka dei ban ai ïa ki khynnah kata ka “Critical Thinking”, u la pynshai ruh ba ki briew ki bym don ka critical thinking kim lah ban bishar ïa kaei “kaba dei”, kaei “kaba lait” bad tang shu pynbiej ki la beij. Namar kata, ka pule puthi (education) ka dei ban hikai ïa ki khynnah ban kin ïoh ïa ka jingproh jabieng ba kin don ïa kata ka Critical Thinking.
Ngi kiba na nong kyndong, ba dang duna ka jingsngewthuh ngi kwah ban kham sngewthuh shai ïa kata ka “Critical Thinking”. Haba wad na kiba la stad la shemphang, ki la pynshai; ba u briew u ba don kata ka Critical Thinking, u dei u briew u ba don ka jingproh jabieng u ba lah ban sngewthuh ïa “kaei kaba dei” bad “kaei ka bym dei”, u ba lah ban bishar na ki dak ki shin ïa kaei ka ban bha haka lashai la shisngi. U dei u briew u bym shim ne pdiang tang ha ka ktien (doesn’t take at face value), u da wad bniah bad da pynshongnia. Bad u dei u briew u ba don ka jingïatip lem kaba khlaiñ (conscience) bad u ba don ka akor ka burom (self-respect).
U briew u bym don kata ka Critical Thinking, te ngi la sngewthuh hi; u dei u briew u bym sngewthuh lane u bym khein ïa kaba dei ne ïa kaba lait, u ba kwah tang ïa ka pisa bad ka myntoi shi met, ban ïoh ïa kaba u myntoi lada dei da kaba hok ne ba thok um khein. Um don ka jingïatip lem bad u bym da niew eh ïa la ka akor ka burom.
Haba la sngewthuh kumne, ngi ki kmie ki kpa ngi kwah ba ka pule puthi (education) ha ka jylla ka dei ka ban wanrah ïa ka jingproh jabieng ki khynnah skul bad ka ban ai ïa kata Critical Thinking ha ki.
To ngin peit mynta ïa ka jingroi jingpar kyllum bad ka jingroi ha ka pule puthi (Education) ha ka jylla Meghalaya da kaba peit bniah na ka jinglum jingtip (Data/Statistics) na ki Report ka Sustainable Development Goals (SDG) kaba peit da ka NITI Ayog bad na ki Report ka Annual Status of Education Report (ASER).
1. Kine harum, ki jingkhein ki dei kat kum ka Report ka SDG, u snem 2019, u snem 2021 bad ïa u snem 2024. Ka jingroi jingpar hangne ka kynthup ïa ka jingïoh jingkot, jingpahuh ka bam ka dih, jingkoit jingkhiah, jingbha ka pule puthi (quality education), ki lynti ki surok bad kiwei kiwei. La shim tang ïa ki 7 tylli ki jylla ri-lum ha North East.

Na ki 7 tylli ki jylla, ka jylla Sikkim kaba dap da ka riat ka ram (hilly & rugged terrain), bad kaba ïoh jylla 12 snem hadien ka Meghalaya, pynban ka long ba nyngkong ha ka jingroi, jingdap jingbiang naduh u snem 2019 ter ter haduh mynta (2024). Ka Meghalaya, ka ri-lum ba itynnad, kaba kham duna ka riat ka ram, kaba ju long ka nongïalam ha ki liang baroh haduh ka snem 1985-90 hynrei, ha u snem 2019 ka long ba 6 bad hadien kata ka long ba khadduh haduh mynta.
2. Nangta pat, ha ka jingroi ha ka pule puthi (Education), kat kum ka SDG Report, ka jong u snem 2021 bad u snem 2024; ka long kumne harum:

Ha u snem 2021, ka jylla Meghalaya ka wan ha ka kyrdan ba 4 bad ha u snem 2024 ka wan ba khadduh, kata ka long ba 7. Ha ka jingshisha ka dei, la kumno kumno ban long ba nyngkong ha u snem 2024 haba ka pass percentage ka poi haduh 96.02% mynta u snem. Ka Mizoram ka bat kyrdan ba 2 ha baroh ar ki snem, ka dei hok ban ïoh ba 2, namar ka pass percentage ka dei kumba 73% average. Ka Sikkim na kaba 3 ka poi ba 1, bad kiwei kiwei ki jylla ki la nang kiew, tang ka Meghalaya kaba la nang hiar.
3. Sa ka jingpynbiang ha ki iing skul, kum ki ding electric, ki um dih bad jingpynbiang Computer. Ngin peit ha ka Table-X kumne harum;

Na ki 100 tylli ki skul ha ka jylla, ki skul kiba ïoh ding electric & umdih, ha Meghalaya ki long tang 28.39 % ha u snem 2020-21 bad tang 20.53 % ha u 2023-24. Ha kiwei kiwei ki jylla, palat ïa ka 50 % ki skul kiba la pynbiang ïa ka ding electric bad ka um dih. Ïa ka jingai Computer ïa ki skul ha u snem 2023-24, na ka 100 tylli ki skul ha Meghalaya la ai tang ha ki 18.30 % ki skul, ka dei ka jylla kaba ai khyndiat tam ban ïa nujor bad kiwei ki jylla ha North East.
4. Ngin peit pat sa ïa ka jingthung Nonghikai: na ka 100 ngut ki nonghikai, katno kiba la pyndep ïa ka jingpyntbit (trained) ha ka kam Hikai ha ka klass 9 bad 10, kumba la pyni ha ka Table-Y harum;

Na ki 7 tylli ki jylla ka North East, ha u snem 2020-21, ka Meghalaya ka long ba 6 ha kaba thung ïa ki nonghikai kiba la pyntbit bad ha u snem 2023-24 ka jylla Meghalaya ka dei kaba 7 lane ba khadduh lane kaba duna tam ban pyntbit ïa ki nonghikai ban hikai ïa ki khynnah klass 9 & klass 10.
5. Mynta pat ngin peit ïa ka jingtbit ki khynnah ban pule (reading) ha Meghalaya, ïa kine ki jinglum jingtip la shim na ka ASER. Ban thew ïa ka jingtbit ki khynnah, la shim na ka 100 ngut katno na ki, kiba lah ban pule (reading);

Katkum ka Table-A, ki khynnah klass-III ha Meghalaya, kiba lah ban pule ïa ki kot klass-II ha u snem 2012 ki don 30.1% bad ha u snem 2024 pat ki la nang hiar sha ka 19.5%.
Ha ka Table-B, ki khynnah klass-5, kiba lah ban pule (reading) ïa ki kot klass-II ha u snem 2012 ki don 64.5% bad ha u snem 2024, ha ka jaka ban nang kiew, pynban ki la nang hiar sha ka 42.5%.
Ha ka Table-C pat, ki khynnah klass-8 kiba lah ban pule (reading) ïa ki kot klass-II ha u snem 2014 ki don 88.0% bad ha u snem 2024 pat ki la hiar sha ka 75.4%. Ha ba ïa nujor bad ka jylla Mizoram, na ka 82.8% ha u snem 2014, kiba lah ban pule ki la kiew sha ka 90.6% ha u snem 2024.
6. Ha ka liang ka jingtbit ha ka jingkhein (basic Arithmatic) ki khynnah skul ha Meghalaya, ïa kine ki jinglum jingtip la shim na ka ASER. Ngin peit ïa ki Table harum;

Ha ka Table-D, ki khynnah klass-III ha ki skul Meghalaya, kiba lah ban khein “shim noh” (substraction) ha u snem 2012 ki don 29.9%; nangta ha u snem 2024 kiba lah, ki la nang hiar sha ka 22.8%.
Ha ka Table-E, ki khynnah Klass-V kiba lah ban khein “Divide” (Division) ki don 18.8% ha u snem 2012 bad ha u snem 2024 ki la hiar sha ka 16.1%.
Ha ka Table-F, ki khynnah klass-8 kiba lah ban khein “Divide” (Division) ki don 52.5% ha u snem 2012 bad ha u snem 2024 ka la nang hiar sha ka 19.2%. Haba ïa nujor bad ka Mizoram la shem ba wat la, ka la nang hiar ha Mizoram, hynrei ka jingtbit ka kham bha shi bun ha Mizoram bad ki khynnah kiba lah ban khein ki don 60.7% ha u snem 2024.
Na kitei ki Table baroh ngi ïohi ba ka jylla Meghalaya ka la nang hiar katba nang ïaid ki snem ha baroh ki liang, naduh ka pule puthi, ka jingroi, ka jingbit jingbiang bad ha u ne u snem ba ladep (2024) ka la poi syndon sha ba khadduh ha ba ïa nujor bad kiwei ki jylla ka North East.
7. Ngin ïa peit pat sa ïa ka jingpass ki khynnah ha ka thie ka Table-K, ka jingïa nujor la shim tang bad ka Mizoram, ïa kiwei kiwei ki jylla ha North East khlem la shim namar ha kito ki jylla ka pass percentage ka ïa khleh bad ki ar-lai tylli ki Central Board. Dei tang ha Meghalaya bad Mizoram ba ki Skul ba bun ki don hapoh ka State Board. La pyni ruh ïa ka Tamil State Board tang ban ïoh ïa ka jingmut. Ïa ka Pass Percentage la ïoh na ki web site ki jylla:

Na ka 100 ngut (%) kiba ïa leh ïa ka Klass-10, kiba pass ki long: Kat kum ka Press release ka MBOSE, Tura, ha ka 26th May 2025, ka pass % ka Main Exam ka dei 87.10 bad ha ba shim lang bad ka result ka Supplementary Exam, ka pass % ka long 96.02 ha kane ka snem 2025.
Snem Meghalaya Mizoram Tamil Nadu 2022 56.96 70.64
2023 51.93 71.25 91.39
2024 55.80 73.37 91.55
2025 (87.10) 96.02 76.68 93.80
Ka jylla Tamil Nadu, ngi tip ba ka dei ka jylla ka ba stad ba shai tam, ka ba riewspah tam, kaba don ki lad pule puthi kiba bha tam ha ka ri India, te haba ka jingpass percentage ka tam ïa ka 90% ngim phylla shuh. Ka jylla Mizoram, haba peit ïa kitei ki Table baroh ha neng, ka jingpass ki khynnah hapdeng 70% bad 76% ka dei kaba shongnia.
Ha Meghalaya pat, kumba la pyni ha ki Table baroh ha neng, ïa ka jingpass ki khynnah ha ki snem ba ladep haduh u snem 2024 kaba hapdeng ka 55% bad 56% ngim dei ba sngew phylla shuh. Kaba phylla eh ka long kumno tang mar shi snem ka jingpass kan kiew shaduh ka 96%, nalor ba ka jylla ka la hiar sha trai duh ha ki liang baroh kiba ïa dei bad ka jingpyntrei kam ïa ka pule puthi.
Haba peit ïa ki por barim, haduh ka snem 1990-95 ïa ka Shillong la jutip kum ka jaka pdeng (Center) ka pule puthi ha NE. Ha kito ki snem bun ki dkhar jngai ruh kiba wan pule ha Shillong. Na Assam lei lei ki ïaleh ban wad skul ha Shillong ha kito ki por, mynta ka la long da khongpong.
Hynrei ka long kaba sngewsih ba la 10-15 snem mynta la ïohi ïa ka jinghiar dor ka pule puthi (Education) ha ka jylla Meghalaya; la lah ruh ban ïohi shai mynta na ka jingphet ki khynnah ban leit pule shabar ka jylla. Ïa kane la pynshisha ruh ha ki report ka SDG ba la pynmih da ka NITI Ayog bad ka report ka ASER kumba la pyni haneng. Hynrei ha ba ka jingpass kynsan ha ka shi snem kaba poi haduh 96% te kam dei shuh da ka nongrim kaba lah ban pynshong nia.
Lada ka long kumne, sha ei pat ka lawei ka jaid bynriew kan poi, ïoh bun sa da ki briew ki bym don kata ka “Critical Thinking”, ba tang shu pynbiej lah biej. Kaba kumno ka NAM ka Meghalaya kan phriang shabar ka jylla. Namar haka pyrthei mynta, ha ka khaii-pateng, ha ki kam ki jam bad haka leit ka wan, ngi hap ban ïa dei bad kiba bun kiba nabar jylla. Kaba donkam eh ka dei ba, ïa kano kano kaba ki nongïalam kin pyntrei kam, dei ban da pyrkhat bha ba kan ym ktah ïa ka nam ka jaid bynriew. KUMNO KI NONGÏALAM, KI RIEW SHEMPHANG, KI KMIE KI KPA BAD KI KHYNNAH SKUL KI SNGEW ÏA KANE.
(Ïa kane ka Article la thoh da u rangbah u ba trei shabar jylla la bun snem bad u ba dang shu shong thait shen).