Ka 5 tarik u nai Jylliew la rakhe mynta lah bun bun snem kum ka sngi kynmaw kyrpang ïa ka mariang. La buh kyrpang ïa kane ka sngi namar ba ka mariang ka lah jot lah pei shaba palat. Ka jingleh palat jongngi ki khun bynriew ka la pynkylla long ïa ka mariang ba kan shit kyr-ang haduh ba ym sngew shuh kum ki por mynshuwa haba ka lyer pyngngad ka beh hir hir bad ki briew na kylleng ka ri India bad na shabar ri ruh ki poi wankai shane sha rilum jongngi bad lait na ka jingshit tasam khamtam ha kine ki bnai mynta.
Hato ngi kylli mo ïalade kaei ka daw jong kane ka jinkylla ka mariang lane ka Climate Change. Baroh kiei kiei ki sdang na ngi ki briew. Bun na ngi, ngi khein ïa ka mariang kum kaba dei shabar na ngi. Ngi klet ba ngi dei shibynta bad ka mariang. Lada ka mariang ka ïap da ka jingkiew palat eh ka jingshit, ki ban ïap nyngkong eh dei ki briew bad ki mrad. Hynrei sngew jynjar jingmut ban pyrkhat ba ngim shemphang ïa kane ka jingshisha.
Man la u snem ka ju don ka thong kaba la buh kyrpang ban rakhe ïa ka sngi burom mariang. Mynta u snem ka thong ka long ba ngi dei ban ïaleh thma bad ki kynja plastik baroh, khamtam eh ki pla plastik. Ki pla bad ki jingsop plastic kiba har rukom ki la kylla long ki nongshun bah jong ka mariang. Da ki phew spah million ton ki plastic ki don shapoh ki duriaw haduh ba ki dohkha bad kiwei ki jingim kiba im ha ka duriaw ki la ïap khlem dei por namar ki bam ïa ki plastic haduh ban da ïohpang bad ïap syndon. Ki saïantis ki ong ba lada ym lah ban pynduna ïa ka jingpyndonkam plastic lehse ki tyllong um, ki um ki wah, ki duriaw bah duriaw san kin sa shui ap rynieng namar ba lah bun palat ka bih kaba mih na ki plastic.
Bun na ngi ngim ju pyrkhat jylliew bad buh jingkylli ba shano kito ki pla plastik kiba ngi bret man ba ngi thied jhur, thied ïa ki mar bam har rukom ki poi haba khatduh. Hangne ha sor Shillong baroh ki plastic ki poi ha Marten. Don katto katne kiba lah ban sain biang bad shna ïa ki bilor baf ki pla hynrei bun kiwei pat kiba ym lah leh ei ei shuh. Kine lah shu thang hangto ha Marten bad ka lyer kaba mih nangto ka long kaba long bih haduh katta katta. Ka Marten mynta kam lah shuh ban shim ïa u niut ka sor Shillong baroh. Hynrei haba ka sorkar ka wad jaka ban shna noh sa da kawei ka jaka theh niut (landfill) ym don ba kloi satia ki shnong ba kin ai ïa kata ka jaka. Haba kumta ngin ïa leh shuh sa kumno pat. Don sa tang kawei ka lad bad kata ka long ba man la ki shnong ki dei ban don la ka jong ka jaka theh niut ha kaba kin lum ïa kita ki kynja niut kiba lah ban pynkylla biang sha ki tiar pyndonkam (recycle) bad ïa u niut na iingshetja pat ban pynkylla sboh. Don ki shnong kiba lah leh ïa kane bad ki nongpynïaid hangto ki ïoh la ka jong ka dor. Ïa kine ki jaka lum niut ha shnong la khot ki waste recovery centre. Lymda ki shnong bad ki jaka pule bad ki skul bah kum ka NEHU bad kiwei kiwei kim ïaleh ban pynmih noh la ki jong ki jaka theh niut ka pork am slem shuh ba ngin shah tyllep da u niut bad da ki pla plastik.
Lah bunsien ba ka sorkar ka la mana ïa ki nongdie jingdie ba kin ym ai pla plastik shuh ïa ki nongthied jingthied hynrei namar ba synjor eh ka jingpyntrei kam ki jop hi ki mahajon die plastik. Bad kane ka thong ka long ka bym lerkam namar ba mangi hi shimet shimet ngim kloi ban ïatrei lang bad ka sorkar/District Council ban pynlong doh long snam ïa ka ain jingmana ban khang ïa ki pla plastik bad ruh ki bilor plastik. Man la ki dukan bam (restaurant) bad ki hotel ki pynmih da ki spah tylli ki bilor plastik ha ka shisngi shisngi. Kito ki bilor haba pynkylla dur ïa ki lyngba ka recycling process kim kylla lut baroh sha kiwei pat ki tiar donkam. Don kiba shu long phngiat ïa kiba ngi ring mynsiem na ngi nguid lyngba ki jingbam kiba ngi bam, khamtam haba ngi dih ïa ka sha khluid ha kito ki pela kot kiba la sop napoh da ka plastik.
U Blei u thaw ïa u briew ban long uba pyrkhat bad duriap ïa ka bha ka miat bad u bthah ruh ïa u ban kiar na kiei kiei kiba mynsaw. Hynrei mangi ki briew ngi leh kyllud bad matlah ïa kiei kiei baroh. Ngim salia ban pynjot ïa ka maring da ka jingtih lyngkar ïa ki mar spah khyndew kum u dewiong bad u mawshun. Mynta lei lei ha ka jinglalot spah ngi la khaii sa ïa u maw bad u shyïap katba ki khlaw ki btap baroh ki la nang syllen. Bub ki ong ba kane ka dei ka kamai ja kpoh jong ki. Ka jingkamai ja kpoh da kaba pynïap ïa ka maring ka long kumba pynïap hi da lade ïalade. Hynrei ha ka jingrhah spah ngim pyrkhat jylliew than eh. Bun na ngi ngi pyrkhat beit tang ïa kane ka pateng mynta. Ngim salia la ki khun ki ksiew jongngi ki im tyrdi, ki im swai namar ba ki longshuwa ki la leh palat than ia ka mariang.
Ka sorkar marwei kam lah ban wanrah ïa ka jingkylla ha ka mariang lada ki paidbah nongshong shnong hi kim salia bad kim kitkhia. Sngewsih ruh ba ki nongïalap niam ruh kim ju pynkhihwin satia ïa ki jingmut jingpyrkhat ki dkhot balang jong ki halor kane ka jingleh sat jongngi ki paidbah ïa ka mei mariang. Hato ju don ba lehbein ïa la ka kmie? Hynrei ngi ki briew kiba dei shibynta jong ka mariang ngi pynjot, pynjulor bad pynkhein ïa ki ain iada ïa ka mariang. Ngi pom ïa ki dieng kiba dang dei ban heh ban san. Ngi bret lut ïa u niut na iing sha ki wah kiba tuid narud iing jongngi. Tip haduh lane kein ngin kyndit bynriew?
Kaba sngewsih eh ka long ba ki nongpynaid shnong ki ailad naduh mynshuwa ba kin tei iing halor ki wah. Bad kito ki iing ki pynlong nala ïa ka wah. Ka wah ka bsa um iangi ki khun bynriew. Hynrei mynta te imat ngim don shuh ka jingsngew phylla ban leh dusmon ïa ki wah bad ki wahduid jongngi. Tip lano mo ngin kyndit bynriew? Lada kyndit bynriew ynda lah dier eh ka por te ka apot sepsngi ka ap ïangi.
Ai ba kane ka sngi 5 tarik u bnai Jylliew kan long kaba ai jinghikai inagi iwei pa iwei naduh kiba dang rit haduh ki rangbah. Bad baroh kiei kiei ki sdang hi na la rympei. Lada ngi rah hi da ka pla jain haba leit iew leit hat ka maring kan jin da la ïoh lad ban pynkoit pat ïalade.
