Ha kane ka aiom Krismas ka nongbah Shillong baroph kawei ka la I kum ka ri phareng. Kat shaba phai dap da ki jingpynitynnad bad ki rongphong. Ki lynti ki syngkien baroh ki shai da ki jingpynthaba kiba har rukom. Teng teng lehse ngi klet noh ia ka jingmut ba shisha jong ka Krismas kaba dei ka jingrakhe kaba kynja mynsiem bad ngi la pynleit jingmut sha kiwei pat ki rongphong pyrthei. Ha kito kijuh hi ki surok kiba la pynphyrnai khrik khrik lada peit sha madan pat dap da ki jaboh jabain har rukom kiba la bret pathar ki briew kiba wankai sha kito ki jaka ban peit ia kita ki jingpynthaba.
Ka nongbah Shillong bad ki shnong kiba marjan jong ka ki la dap da ka jaboh kat shaba phai. Hynrei wat shabar kane ka nongbah ruh ka jingjakhlia ka long kumjuh hi. Kiba pynjakhlia eh ia ki surok bad ki lynti rit baroh ki dei ki pla plastik ia kiba la sorkar na ka por sha ka por ka la ong ba kan ym ai lad shuh ba kin wanrung sha kane ka jylla. Bunsien la khot ia ki khynnah skulk um ha ak sngi kynmaw ban pynneh pynsah mariang kaba ju long ha ka 6 tarik u bnai Jylliew. Ha kine ki jingialang la ju iohsngew ba ki khynnah bad ki rangbah ki shim ia ka rai ba yn pynduh pyndam noh ia ki pla plastik na kane ka jylla. Hynrei ha kaba kut u jop u nongkhaii pla plastik. Lehse u don ka jingiadei kaba jan bad ki bor sorkar kaba ai lad ia u ba un iuhroit lut ia ki ain pyrshah ia ki pla plastik .
Ha ki por mynshuwa ba dang song ia kiba bun ki jingthied kum ki jhur bad ka doh ha ki slamet katno ka mariang ka ikhuid I suba namar ka sla ka pyut noh ynda la bnret ia ka bad ka kylla sboh. Nga kynmaw ha u snem 2019 ka District Council jong ka ri Khasi ka la pynmih ia ka kanun ba yn khang noh shisyndon ia ki pla plastik. Hynrei tang kato long biang kumjuh shi kumjuh. Kine ki pla plastik ki long ruh ki lad ba ki briew ki shim bad thep niut ha ki bad ban pda kat shaba mon. Haba ngi iaid sharum shaneng ngi shem ia kine ki pla plastik kiba ki bire ki la pyndap da u niut na iing bad ki pda harud surok lane ha ki nala bad khamtam eh ha ki wah kiba tuid na sor Shillong.
Naduh ka Wah Umkhen haduh ka Wah Umkhrah bad Umshyrpi baroh ki la jan kylla nala lut. Hato kane mo ka jinglong ba tynrai jongngi ki Khasi? Hato ha ki por mynshuwa ngi ju pda kat shaba lap ia ki niut na iing shetja kum ki snep muli, snep phan, snep soh bad kumta ter ter? Em, ha ki por mynshuwa ia kum uta u niut uba na iingshetja ngi tih da ka thliew ha kper bad ngi bret hangta ba kin pyut bad kylla sboh bad ngi pyndonkam ia kata ka sboh ha kper. Mynta pat namar ka jinglalot bad ka jingbymsalia ia ka ain bun kiba shna iing haduh bay m don jaka wat tang ban theh ia u niut iingshetja uba pyut hadien katto katne. Mynta wat uta u niut iingshetja (organic waste) ruh ngi bret kat shaba mon. Hooid mynta ki don ki kali ha man ka ki shnong kiba wan lum ia u niut. Bad la batai shai ruh ia ki paidbah ba dei ban thep ia u niut uba pyut ha ka borti lum niut kaba jyrngam bad ia ki kot bad ki plastic, ki bilor bad kiwei kiwei ki tiar bym pyut dei ban thep ha ki borti rong blu. Hynrei ia kata ruh ngim ia bud satia. Bun kiba khleh lang bad ki niut kiba pyut bad ki kot ki sla, ki plastic bad kiwei de ki niut.
Hato balei kein ba ngi long kiba leh palat ia ka mariang haduh katne katne. Mynta kathie ka jaka theh niut paidbah ha Marten ka lah shlei hi smam. Lah dei ban wad da kawei pat ka jaka theh niut hynrei ym ioh satia ia kum kata ka jaka namar baroh ki shnong kim kloi ban ai jaka. Ki sheptieng ioh ba ka shnong jong ki ruh kan sa dap da ka lyer jakhlia kaba mih na Marten bad kaba iwtung. Mynta te lah poi haba eh sngang. Ngi ki nongsor ngin bret niut sa shaei pat lada ka Marten ka poi ha u pud uba ka lah kylla kum u lum uba la tei da ka jaboh jabain na baroh kawei ka sor.
Ha ka jingshisha kane ka dei kawei na ki jingeh kaba khraw bha hakhmat ki nongsynshar shnong, ka sorkar bad ka District Council. Kane ka la dei ban long kawei na ki mat ki phang ba dei ban iatai ha ka por elekshon. Hynrei ngi iakren pynban ia ka pyrthei baroh kawei bad klet noh ia kaba donkam eh bad kaba lah ban ktah ia ka koit ka khiah jongngi. Peit ia ka shnong Jowai kaba ym don wat tang ka jaka ban theh niut paidbah (dumping ground). Ki briew ki la shu theh ia ka jaboh ha surok bad wat hakhmat ki ophis sorkar ruh namar ki la kut ka buit la stad. Hato kane kam dei mo ka dak ka shin ba ka sorkar bad ki nongyniaid shnong ki ka pheil lut? Ngi lah poi shisha ha ka khep kaba syrtok bha bad kane ka wanrch ia ka jingkylli – hato ngi long ka jaitbynriew kabym don ia kano kano ka jingkitkhlieh ia u niut uba na iing lajong? Hato ka lomg iangi ba ngin shu tei pop tang ia ka sorkar halor kane ka jingeh kaba u niut u pynmih ha kane ka juk mynta? Hato mangi ki paidbah kiba dei ki nongpynmih jakhlia na man ka longing ngi kloi ne em ban pyrkhat thymmai? Hato ngi kloi ban shim khia ia kane ka phang bad ban ym shah shuh ia ki nongdie doh, die jhur ba kin dang pyndonkam ia ki pla plastik? Lada mangi ki paidbah ngi long kiba alhia bad kiba lyngkar kane ka mariang jongngi kan sa pyni ia ka bor jong ka hs ki rukom bapher bapher. Ka jingwan ki jingpang thymmai har rukom ruh ka dei namar ba ki um ki wah ki la dap da ka jaboh suda.
Pyrkhat lem ko paidbah kumno ba ki briew kiba thaw iing harud wah ki nud ban pyntuid ia ka painkhana beit beit sha ka wah? Hato kane kam dei ka kam pyrshah ain haba ka ain ka ong ba ym lah ban shna iing hajan than eh bad ka wah bad man la ka iing da dei ban don ka septic tank. Ngi long kiba kloi ban pynkhein ia ka ain hynrei ha kajuh ka por pat ngi kren shaphang ki riti ki dustur kiba mynnor ia kiba ngi lah klet lut baroh.
Ka don ka jingong bad ka “Jingkhuid ka iaid ryngkat ryngkat bad ka Jinglong Blei (Cleanliness is next to Godliness) hynrei kijuh ki briew kiba leh shongshit niam ki long ruh kiba pynkhein ia ki ain mariang baroh. Lada ngi iai long kumne te ka jingma ka ap ia ngi.
