Dang shen haba nga shong taksi ha Shillong, ynda nga ïa pur khana bad u draibar, hadien ba nga la pynithuh ïalade ka jingkylli kaba bud pat ka long kumno kato ka ñiut ha Jowai? Ki jingeh na ka ñiut ha Jowai dashisha kala bna nam kylleng ymtang ba kala poi haduh ha tyngkong ïing dorbar thawañ jong ka jylla, hynrei kala poi ïng tin lieh tin saw ruh. Hynrei ngi duh jingmyntoi ne ngin ïai sahbiej lada ngim shim ïaka kum ka lad ban ïoh jinghiklai kumno ban nangpynbha ïa ka rukom treikam jong ngi shakhmat. Ki don shibun ki jinghikai kiba ngi lah ban ïoh na kane ka jingeh kaba ki nong Jowai mynta kila ïatakhuh la palat shisnem.
Na ka ñiut kala ban mih ka sboh bad ka spah
Ka jingjia ha Jowai kala pynlong ïa kiba bun ban pyrkhat thymmai ha kaba ïa dei bad ka ñiut kaba ngi pynmih. Kila don kiba pyrshang ban pynkylla sboh ïa ka ñiut kaba pyut da kaba pyndonkam da ki wieh kyrpang kaba ki khot ka vermin compost bad kiba don jaka pat ki pyndonkam da ka rukom tynrai (natural composting method) ban shu tep ïa ka ñiut kaba pyut ban pynkylla sboh ïa ka. Ki dang don kiwei pat ki rukom kiba lah ban pynkylla sboh ïa ka ñiut kaba mih na ki ïng ki sem ne ki ïew ki hat, hynrei ki artylli kiba la kdew ki dei kiba kham suk. Kaba kham ïohnong shuh shuh ka dei ban pynkylla ïa ki jhur, ki soh kiba tam kiba mih na ïng shet kiba lah ban pynkylla sha ka bam sniang ne bam blang. Kane ka dei ka rukom kaba ki khot ka ‘Bokashi’ bad nga ïalade nga la leh la shisnem mynta (naduh ba sdang nyngkong hi ban khang theh ñiut ha Mupyut.
Hynrei ka spahbah kaba kongsan kaba mih na kane ka jingjia ha Jowai ka dei ki jinghikai kiba ngi ïoh na kane ka jingjia. Kaba nyngkong ka dei ka jingshisha ba ka jingpynmih ñiut (waste generation) ka dei kaei kaei kaba ngin ym lah shuh ban weng ne pynduh pyndam. Kane kan ïaineh bad ngi bad katba ki nongkyndong ki nang kylla sor, ka jingpynmih ñiut ruh kan nang bun. Ka jinghikai kaba kongsan kaba ngi la ïoh na kane ka jingjia ka dei ba nyngkong ngi dei ban ïaleh katba lah ban pynduna ïa ka jingpynmih ñiut. Kaba ar pat ka long ba ngim don da kawei pat ka lad lait na kaba ngin pynïakhlad (segregate) ïa ka ñiut kaba ngi pynmih. Kaba kongsan ka long ruh ba ïa ka jingpynïakhlad ngi dei ban leh naduh tynrai hi (at source), na ka jaka kaba ka ñiut ki mih kata na ki ïng ki sem jong ngi. Ki jingthmu ban pynkylla ïa ka ñiut jong ngi sha ki ban pynmyntoi, ki lah ban long tang lada ngi la lah ban pynïakhlad ïa ka jhep kaba ngi pynmih naduh na ïng shet ja hi.
Ka Jingbymdon ka rukom pynïaid shnong kaba ïa dei dur
Haduh mynta ymtang ka Jowai, hynrei kiwei pat ki sor bad ki shnong ki ban dang kylla sor hadien ruh kim don satia ïa ka rukom pynïaid shnong kaba kyrpang. Ka rukom pynïaid shnong ha ki sor kumba long mynta ka long kaba ngi shu pynbha ïa kaba ngi ju myllien da kaba pynneh ïa ki dorbar shnong kumba la long naduh mynshuwa. Namar kata ha baroh kine ki sor, ki don ki bun tylli ki dorbar shnong ha kawei ka sor. Kaei kaba duna ha ki sor jong ngi ka long ba ngim don ïa kawei pat ka dorbar kaba yn khmih bad peit ïa ki jingdonkam jong ka shnong kum ka sor. Ki jingdonkam ka shnong ha nongkyndong bad ki jingdonkam jong ki sor ka ïapher bak-ly-bak. Kane kala paw tyngkreñ na kaei kaba la jia ha Jowai. Kaba donkam mynta ka long ba ngin don ïa ka rukom pynïaid ïa ki sor hapoh ka jylla kaba pher na ka rukom kaba ngi pynïaid shnong ha nongkyndong. Kane ka dei kaba ka sorkar ne ki Autonomous Distrik Konsil ki dei ban pyrkhat sani bha.
Ym tang ki Dorbar Shnong hynrei ki Dorbar Sor ruh
Namar ba ka rukom pynïaid kam ha sor bad ha nongkyndong ka ïapher, kaei kaba ngi donkam ka long ba ngin don ïa kita kiba ki khot ki Urban Local Bodies (ULB) ne kiba nga sngewtynnad ban khot ki Dorbar Sor. Lada ngim sngewdonkam ban pyndonkam da ka ktien Municipal, ki dang don da kiwei pat ki lad ban thaw ïa kine ki ULB. Kaba nyngkong ka long ïa ka sorkar jylla ba kan thaw ïa ka añ ban pynïahap (amend) ïa ka Municipality Act ba kan ïahap bad ka jingdonkam jong ngi bad ki jaka kiba hap hapoh ka Khyrnit kaba Hynriew ka Riti Synshar. Kumba ngi tip ki jylla riewlum kum ka Mizoram kila pynïaid ïa ki sor jong ki kumne. Ka lad kaba ar pat ka long ba ki Distrik konsil hapoh ka jylla kin thaw añ ha kaba ïadei bad ka rukom pynïaid ïa ki sor. Ha Jañtia kala don ka añ ban pynïaid ïa ki dorbar shnong, hynrei kaba ngi donkam mynta ka long ban thaw ïa ki dorbar sor.
Ki Dorbar sor ki lah ban dei ka rynsan jong ki Rangbah shnong jong ki shnong baroh kiba don ha kata ka sor, ne ki lah ban long kiba shu jied hi ruh. Ka Dobar Sor kan khmih ban pynïaid ïa ki kam kiba ïadei bad baroh kawei ka sor, ym dei shuh tang hala I jong I shnong. Hynrei ka dei pat ban don ka rukom kaba shai ha kaba ïa dei bad ka rukom treikam jong kine ar.
Namar kata ki artylli ki jinghikai kiba ngi ïoh naka jingjia ha Jowai ka dei ban pyrkhat thymmai kumno ba ngin leh ïa ki ñiut jong ngi (waste management) bad kaba ar pat ka long ba ka por kala dei eh ban ki jaka sor kin don don ka dorbar sor.
